सुनुवार समुदायमा प्रचलित मुक्दुमलाई अन्य किरात समुदायले मन्धुम, मुन्थुम, मुक्तुम आदी भन्ने गरेको पाइन्छ । भर्खरैमात्र लेखक अतीत मुखिया (ईश्वरकिरण मुखिया)ज्यूले ‘मुक्दुमको सेरोफेरो (मुक्दुमआ हिरदोगिम्दो) नामक अनुसन्धान मूलक पुस्तक प्रकाशनमा ल्याउनु भएको छ । यसबारे हामीले उहाँसँग कुराकानी गरेका छौँ ।
१.तपाइले भर्खरै प्रकाशनमा ल्याउनु भएको पुस्तक मुक्दुमको सेरोफेरोको बारेमा संक्षेपमा बताइ दिनुहोस् ।
यस पटकको पुस्तकमा किरात कोँइच सुनुवार समुदायमा प्रचलित सम्पूर्ण मुक्दुमि विधालाई समेट्ने प्रयास गरेको छु । कोँइच मुक्दुमको सेरोफेरो खोतल्ने क्रममा ससि मुक्दुम, मेग्यो मुक्दुम, मुइलि मुक्दुमको ताम्रागिम्रा (संस्कार सम्बन्धी) छुट्टै पुस्तक प्रकाशन गरीसकेकाले मुल्केम (सांस्कृतिकपक्ष) तथा मुक्दुमको दर्शन सम्बन्धी मुइग्यो मुक्दुम अन्तर्गत पाइएका पुर्खाहरूको अवधारणालाई समेटेर चार प्रकारका मुक्दुमबारे पाइए जति सामाग्रीहरूको सङ्कलन तथा सम्पादन गरेर सेमाङिजम मुक्दुम सम्बन्धी प्रकाश पार्ने प्रयास गरेको छु । यस बाहेक मुक्दुमको परिचयका साथै प्राचीनता तथा मुक्दुम सम्बन्धित वनस्पति एवं मुक्दुमितुलिहरु बारेमा समेत जानकारी दिने प्रयास गरेको छु ।
२. खासमा मुक्दुम के हो ? आममानिसले मुक्दुमबारे बुझ्न किन जरुरी छ ?
मुक्दुम जीवन र जगतलाई नियाल्ने पथ हो । यो किरात आदिम पुर्खाहरूले सुरु गरेको जेठो मानव सभ्यताहो । मुक्दुमले चराचर जगत एवं ब्रह्माण्डमा अवस्थित प्राकृतिक तत्वशक्ति तथा पराभौतिक आत्मशक्तिको उपयोग गर्दै प्रकृतिपरक बनेर जिउन सिकाउँछ । मुक्दुमले तेज (आगो), वायु र पानीजस्ता साङतत्वहरूमा समेत दिव्य–आत्मशक्ति खुट्याउँछ । त्यसैले मुक्दुमजीवन र जगतको व्याख्या गर्ने दर्शन पनि हो । मुक्दुमले स्वर्गको लोभ देखाउँदै लल्चाउने वानर्कको त्रासमा तर्साउने गर्दैन, नत कुनै भौतिक ईश्वर सृजनागर्दै मूर्ति पुजा गर्ने अनुमति नै दिन्छ । अतःयसलाई हाल प्रचलनमा रहेका धर्मको हारमा भन्दा किरात पुर्खाहरूको दिव्यानुभूति प्रदत्त प्रथम मानव सभ्यताको अर्थमा बुझ्न उपयुक्त हुन्छ ।
३.मुक्दुमर समाजबीचको सम्बन्ध कस्तो रहेको हुन्छ ? समाजको गति चलायमानमा मुक्दुमको भूमिका के हुन्छ ?
विविध समुदायहरू मिलेर नै समाज बनेको हुन्छ । मुक्दुमले केवल निश्चित समुदायको मात्र नभएर सम्पूर्ण समाजकै सुख समृद्धिको बाटो अवलम्बन गरेको पाइन्छ । मुक्दुमले जीवन र जगतबीच सन्तुलन निर्वाह गर्ने पाठ सिकाउँछ । मुक्दुमले सारा ब्रह्माण्ड नै सन्तुलनमा गतिवान रहेको दर्शन उल्लेख गर्दै सबै प्राणीहरु प्रकृतिपरक बनेर आफ्नो आयुको उपभोग गर्न उपदेश दिन्छ । प्रकृतिको नियम विपरित कार्यगर्नु भनेकै बिनाश निम्त्याउनु हो । बिनाश भनेकै गतिशील समाजको सुगमगतिमा अवरोध गरेर दुर्गम बनाउनु हो भन्ने मूल शिक्षा मुक्दुमले दिन्छ । जसले समाजिक सन्तुलन कायम राख्न महत्वपूर्ण भूमिका खेलेको हुन्छ ।
४. समाजशास्त्रीय दृष्टिकोणबाट हेर्दा मुक्दुमि मुल्यमान्यताको विकास कुन स्तरमा रहेको पाउनुहुन्छ ? के यो बर्तमान समाजको आवश्यकता पूर्ति गर्न सक्षम छ ?
मुक्दुममा चराचर जगतको सञ्चालनगर्ने दिव्य तत्वशक्तिलाई सेमाङ (सृष्टिकर्ता) र सेमाङद्वारा सिर्जित पुर्खा आत्मशक्तिलाई सेथुङ (संरक्षक)शक्ति मानेर होपो/हाङ (गुरु/शिक्षक)का रुपमा सेमाङ सेथुङ मान्ने प्रावधान हुँदा व्यक्तिगत ईश्वरको अस्तित्वलाई स्वीकार्दैन । धर्मका ठेकेदारहरूले व्यक्तिगत धर्मलाई स्वार्थ पूर्तिको माध्यम बनाएर धार्मिक शोषण गर्न विभेदको नीति अवलम्वन गर्ने गरेका छन् । तर मुक्दुममा जातिभेद, लिङ्गभेद, रङ्गभेद र धार्मिक शोषणजस्ता प्रावधानलाई प्रकृति विरुद्ध अप्राकृतिक कार्य मानिन्छ । मुक्दुमअनुसार जीवन र जगतको सन्तुलनका लागि समावेसी सहभागिता, स्वतन्त्र सहअस्तित्व, स्वायत्त स्वशासन, सुसूचित परामर्शजस्ता कार्यलाई मानविय नैतिकता र उत्तरदाइत्व मानिन्छ । यसरी हेर्दा समाजशास्त्रीय दृष्टिकोणमा पनि यो उत्तम देखिन्छ ।
५. वर्तमान समाजमा मुक्दुमि मुल्यमान्यताको औचित्य र प्रयोग कस्तो रहेको पाउनु हुन्छ ?
इतिहासको विभिन्न कालखण्डमा विविध कारणवस आम जनमानसमा मुक्दुमिमर्म बुझ्नबाट बञ्चित हुनुप¥यो । वर्तमान समयमा परिवेश केही सहज भएता पनि विगतको क्षतिपूर्ति भरण हुन सकिरहेको छैन । समाजका केही महत्वकांक्षीहरूले मानवीय नैतिकतालाई नीजि स्वार्थमा प्रयोग गर्नाले समाज बिखण्डित हुँदै गैरहेको छ । हाम्रो समाजमा धर्मनिरिपेक्ष शब्द हात्तीको देखाउने दाँतमात्र भएको छ । मुक्दुमले प्रकृतिभन्दा पर कुनै ईश्वरलाई जान्दैन र पुर्खाभन्दा पर अरु गुरु मान्दैन । मुक्दुमका यही मुल्य मान्यताले यसको महत्वलाई उजागर गर्दछ । अन्धविस्वासमा परेर धार्मिक शोषणमा परेकाहरूको उद्धारका लागि पनि मुक्दुमि मर्म बुझ्न आवश्यक भएको महसुस गरेर मैले मौखिकरुपमा प्रचलनमा रहेको मुक्दुमलाई खोज अनुसन्धान एवं सम्पादन गरेर लिपिबद्ध गरेको छु । मुक्दुम समाजका लागि नैतिक शिक्षा पनि हो । यो नैतिक शिक्षाको अध्ययन, अध्यापन तथा प्रचार–प्रसार गर्न सके मानिसले जीवन र जगतको वास्तविक तत्ववोध गर्न सक्नेछन् । त्यसैले मुक्दुमको महत्व परी लगाउन मुक्दुम भित्रको मुक्दुमि दर्शन नयाँ पुस्तालाई बुझाउन सकेमा उनीहरूलाई नैतिकवान बनाउन सकिने देखिन्छ ।
६. बदलिदो समाजमा मुक्दुमि मुल्य मान्यताप्रति नयाँ पीढीको उदासिनतालाई कसरी हेर्नुहुन्छ ?
यसमा म नयाँ पीढीलाई मात्र दोष थुपार्ने पक्षमा छैन । नयाँ पुस्ता उदासिन हुनुमा अग्रज पुस्ता पनि उत्तिकै जिम्मेवार छन् । हामीले यो कमी कमजोरीलाई स्वीकार्नै पर्छ । हामीले आर्जन गरेको मुक्दुमि ज्ञानलाई राज्यसत्ताको त्रास वाहीनता वोधका कारण समयमै हस्तान्तरण गर्न सकेनाँै । त्यसैले नयाँ पीढीे समयमै मुक्दुमको मर्म बुझ्न र प्रयोगदेखि वञ्चित हुँदा उनीहरूमा उदासिनता छाएको हो । अब सबै मिलेर यसको उचित क्षतिपूर्ति भरण गर्न आवश्यक छ ।
