नेपाल जल श्रोतको हिसाबले धनी देश हो। यहाँ विभिन्न किसिमका करिब ८,१८,२६२ हे जलाशय क्षेत्रफल रहेको भए तापनि कुल जलाशय मध्ये करिब २℅ मात्र मत्स्यपालनमा उपयोग भएको देखिन्छ। हालसम्म २३२ जातका माछाहरु नेपालको जलाशयमा पाइएको छ जस मध्ये २१७ जातका स्थानीय रैथाने र १५ जातका विदेशी माछाहरु पर्दछन्। माछामा ओमेगा ३, भिटामिन ए, मिनरल्स (क्याल्सियम, आइरन, जिन्क,आदि) धेरै पाइने साथै माछा पालनबाट अन्न बाली (धान,गहुँ,मकै) भन्दा बढी आम्दानी हुने भएकोले कृषकहरुले माछा पालन निकै रुचाएको देखिन्छ। माछाको उत्पादन र उत्पादकत्व वृद्धि गरी आयात प्रतिस्थापन गर्ने उद्देश्यले आ.व. २०६४/६५ देखि अभियानमुखी मत्स्य उत्पादन कार्यक्रम सुरुवात भएको छ।यसै गरी माछा पालनलाई सबल तरिकाले अघि बढाउनको लागि मत्स्य पालनमा यान्त्रीकरण गर्न अत्यन्तै जरुरी देखिन्छ।यान्त्रीकरण मार्फत कृषकहरुलाई उधमी बनाउने उद्दश्यले सरकारले पनि अहिले मत्स्य पालनमा यान्त्रीकरणको लागि जोड दिदैँ यान्त्रीकरणसँग सम्बन्धित विभिन्न कार्यक्रमहरु सञ्चालन गरेको पाइन्छ। सरकारको मत्स्य पालनमा यान्त्रीकरण गर्नुको मुख्य उद्देश्यहरु निम्न छन्:
- - मत्स्यपालन कार्यक्रममा यान्त्रीकरण गर्न सहयोग पुर्याउनु ।
- - प्रती इकाई क्षेत्रमा माछाको उत्पालकत्व वृद्धी गरी उत्पादन लागत घटाउनु ।
- - मत्स्य पालन व्यवसायलाई व्यवसायीकरण र आधुनिकीकरण गर्नु ।
माछा पालनमा प्रयोग हुने यन्त्र/उपकरणहरु निम्न दिइएका छन् :
एरिएटर
सघन माछा पालनमा माछाको संख्या उपयुक्त भन्दा बढी हुदाँ साथै प्राकृतिक शुक्ष्म जीवाणुको घनत्व धेरै हुदाँ अक्सिजनको उत्पादन भन्दा खपतको मात्रा धेरै हुन्छ। फलस्वरुप पोखरीमा अक्सिजनको मात्रा अत्यन्त कम भएको अवस्थामा माछामा प्रभाव पर्न गई पोखरीमा उत्पादन घट्न जान्छ।
अक्सिजनको कमीको चिन्ह र लक्षणः
- - दाना कम खाने
- - रोग र परजीवी आक्रमणको जोखिम रहने
- - माछाहरु पानीको सतहमा आएर प्याक प्याक गरेको देखिने
- - माछाहरु पानी आउने मुहान तर्फ एकिकृत हुने
- - निसास्सिएर माछा मर्ने
यस प्रकारका विभिन्न समस्या अक्सिजनको कमीले हुने हुदाँ एरिएटरको प्रयोग गरी अक्सिजनको आपुर्ती गर्दा एकदम प्रभावकारी भएको पाइन्छ। एरिएटर मेशिनले एरिएसनको पानीलाई पोखरीमा टाढा फ्याकी निरन्तर रुपमा पुरानो (एरिएसन नभएको) पानीलाई एरिएसन गरी समानरुपले अक्सिजन वितरण गर्दछ। गहिरो जैविक थिग्रयानको तह भएको पोखरीमा एरिएटरले पोखरीको सतहमा अक्सिकृत तह बनाई पोखरीको पींधबाट निस्कने विषालु ग्याँस (जस्तै अमोनिया, हाईड्रोजन सल्फाईड) को प्रभावलाई कम गर्दछ। एरिएसनले अन्य विषालु ग्याँस, बढी भएको नाईट्रोजन, कार्वनडाईअक्साईडलाई पोखरीबाट वायुमण्डलीय वातावरणमा पठाउन मद्दत गर्दछ र पोखरीको वातावरणमा सुधार गर्दछ। पोखरीको पानीलाई चलायमान गराई सतह देखि पींधसम्म अक्सिजनको समानरुपले वितरण गर्दछ। यसले गर्दा माछाहरुले प्रर्याप्त मात्रामा अक्सिजन पाउँछन्।
एरिएटर
एरिएसन गर्दै गरेको चित्र
सेच्ची डिक्स
सेच्ची डिक्स भनेको पोखरीको धमिलोपना र मलिलोपना नाप्ने एक उपकरण हो।सेच्ची डिक्स बजारमा किन्न पनि सकिन्छ, त्यस्तै गरी स्थानीय स्तरमा आफै बनाउन पनि सकिन्छ।
सेच्ची डिक्सको बनावटः
यसमा २० से.मि. व्यास भएको फलामको गोलो प्लेट हुन्छ। यसको मुनिपट्टि पानीमा डुबाउन सजिलो होस भनी सानो तौल जोडिएको हुन्छ भने माथिपट्टि ठीक बीचमा १ मि जति लामो डोरी बाँधिएको हुन्छ। यही रसीको सहायताले डिक्सलाई पानीमा डुबाउन र निकाल्न सकिन्छ।
प्रयोग विधिः
- - दिउँसो घाम लागेको बेलामा रसीलाई समाई पोखरीमा विस्तारै डुबाउँदै जाने
- - जुन विन्दुमा पुग्दा सेच्ची डिक्स देखिन छाड्छ त्यसको टिपोड गर्ने
- - फेरि डिक्सलाई डुबाई विस्तारै माथितिर तान्ने र जुन बिन्दुमा आउँदा डिक्स देखिन थाल्छ त्यो मान टिप्ने
सामान्यतया २०-४० से.मि. डिक्सको मान भएमा उपयुक्त मानिन्छ। २० से.मि. भन्दा कम मान आएमा अति मलिलो र ४० से.मि. भन्दा बढी आएमा धेरै कम मलिलो भन्ने बुझिन्छ र कम मलिलो भएमा मलखाद राख्नुपर्छ। धेरै मलिलो भएमा पुरानो पानी पोखरीबाट हटाई ताजा पानी हाल्नु पर्दछ।
नोटः धमिलोपना वा मलिलोपना जाँच गर्दा जहिले घाम लागेको समयमा मात्र गर्नु पर्दछ।
सेच्ची डिक्स
हापा
यो माउँ माछा हुर्काउन र माउँमाछा समाउन प्रयोग गरिने मसिनो र कोमलो जाल हो।
हापा
स्कुप नेट
डाडु आकारको र लामो समाउने विंड भएको जाललाई स्कुप नेट भनिन्छ। स्कुप नेट गोलो मुख (चिया छान्ने जाली जुस्तै) भएको थैली आकारको पनी हुन्छ भने आयतकार मुख भएको पनि बनाउन सकिन्छ। केजबाट माछा निकाल्नका लागि तथा माउँ माछा समाउनका लागि स्कुप नेटको प्रयोग गरिन्छ। साना माछाका भुरा बिक्री गर्दा गणना गर्नको लागि पनि मसिनो सानो स्कुप नेटको प्रयोग गरिन्छ।
स्कुप नेट
तान्ने वा सोहोर्ने जाल
यो जाल खासगरी माउँ माछा र खाने माछा समाउनका लागि प्रयोग गरिन्छ। यसलाई महाजाल पनि भनिन्छ। यस किसिमको जाल पोखरीको आकार अनुसार लामो र पोखरीको गहिराई भन्दा केही बढी चौडाइको हुनु पर्दछ। जालको एकातिरको लम्बाई छेउँमा सिसा, फलाम वा अन्य गह्रौं वस्तु झुन्डाइएको हुन्छ, जसले गर्दा पोखरीको पींधमा डुबी माछा सोहोर्ने क्रममा मुनिबाट माछा छिर्न पाउँदैनन्। अर्को लम्बाई तिरको भागमा पानीमा नडुब्ने काठको प्रयोग गर्न सकिन्छ,जसले गर्दा माछा जाली माथिबाट उम्कन पाउँदैनन्। जाल तान्न सजिलोको लागि दुवैतिरको चारवटै छेउँमा बलियो लामो रसी राखिएको हुन्छ।
तान्ने वा सोहोर्ने जाल
हान्ने वा फ्याक्ने जाल
यो जाल माथिबाट तलतिर फुक्दै गएको हुन्छ र तल्लो छेउमा वरिपरि गह्रौं गोटी झुण्डाइएको हुन्छ। तल्लो छेउँको भित्रपट्टि ३-४ ईन्च दोब्राएर गोजी जस्तै बनाइएको हुन्छ र माथिको सांघुरिएको भागमा नाइलनको डोरी बांधिएको हुन्छ। हातले फ्याक्ने हुनाले यस जाललाई हातेजाल पनि भनिन्छ। यो जाल पानीमा फ्याक्न कुशल कला हुनुपर्छ र जाल फ्याक्दा पानीमा फुक्दै र फिजारिदै जानुपर्छ। सांघुरिएको ठाउँमा बाँधिएको रसी हातमा अल्झाइएको हन्छ र जाल फ्याकिसके पछि विस्तारै तानिन्छ।
हान्ने वा फ्याक्ने जाल
तराजु
कुनै पनि जिवित वा निर्जीव वस्तुको तौल लिने एक उपकरणलाई तराजु भनिन्छ। माछालाई बेच्न पर्दा साथै माछाको शारीरिक वृद्धिदर जाच्न पनि तराजुको प्रयोग गरिन्छ। तराजु विभिन्न किसिमको हुन्छ तर माछा तौलनको लागि प्राय ईलेक्ट्रोनिक तराजु नै प्रयोग गर्दै आएको पाइन्छ। ह्याङगिङ् हुक ईलेक्ट्रोनिक वेईङ् स्केलपनि प्रयोग गर्न सकिन्छ।
ईलेक्ट्रोनिक तराजु
ईलेक्ट्रोनिक वेईङ् स्केल
चिलिङ्ग बक्स
चिलिङ्ग बक्स माछा उत्पादनमा प्रयोग हुने एक standard उपकरण हो। यो सिमेन्ट, काठ अथवा खिया नलाग्ने आईरन सिटले वर्गाकार वा आयातकार ३ मि लम्बाई, १.५ मि चौडाई र 0.४ मि गहिराईको बनाइएको हुन्छ। माछा हार्भेष्ट गर्ने समयमा यो बक्समा सफा पानी र टुक्राइएको बरफ लगाइन्छ। हार्भेष्ट गरि सकेको माछालाई प्याकिङ्ग गर्नु पुर्व पखाल्न र चिसो बनाउन चिल बक्समा राखिन्छ।
चिलिङ्ग बक्स
बर्ड कन्ट्रोल डिभाइस
माछा पालनमा विभिन्न समस्याहरु आउछन्, त्यी मध्ये चराहरुद्वारा आक्रमण पनि एक हो। चराहरुले एक पटक पोखरीमा धेरै माछा भएको थाहा पाए भने अरु चराहरुलाई पनि आकर्सित गर्दछन्। चराहरुले पोखरीमा भएका माछाहरु खाने मात्र नभएर एउटा पोखरीमा भएको रोग अर्को पोखरीमा सार्ने गर्दछन् जसले गर्दा माछा पालनमा निकै धेरै समस्या पैदा गरेको पाइन्छ।गाउँघरमा परम्परागत तरिका(गुलेलिको प्रयोगद्वारा, पासो थापेर, पुत्ला बनाई तर्साएर) ले चराको नियन्त्रण गरेको पाइन्छ। तर अहिलेको समयमा परम्परागत तरिका सम्भव र उपयुक्त देखिदैन किनभने चराहरुको हितको लागि विभिन्न कानुन बनेका छन्।त्यसैले अहिले Agrilaser Autonomic नामक बर्ड कन्ट्रोल डिभाइसको प्रयोगद्वारा चराहरुको नियन्त्रण गर्न सकिन्छ। पोखरीको वरीपरी चराको समूह देखा परेमा यस उपकरणले हरियो लेजर बिम त्यो क्षेत्रमा पठाउँछ जसले गर्दा चराहरु डराउछन् र त्यस क्षेत्रबाट तुरुन्तै भाग्ने गर्दछन्।
बर्ड कन्ट्रोल डिभाइस
डिओ मिटर( DO meter)
पानीमा हुने वनस्पतिहरुबाट photosynthesis प्रक्रियामा उत्पन्न हुने अक्सिजन नै पानीमा घुलित अक्सिजनको एक मुख्य स्रोत हो। पानीको तापक्रम बढ्दै जाँदा पानीमा अक्सिजन घुल्ने प्रक्रिया कम हुदै जान्छ भने तापक्रम घट्दै जाँदा अक्सिजन घुल्ने प्रक्रिया बढ्दछ। त्यसैले तापक्रम र अक्सिजन घुल्ने मात्रामा उल्टो सम्बन्ध हुन्छ।तर तापक्रम बढ्दा पानीभित्र जैविक र रासायनिक प्रक्रिया पनि बढी हुन्छ र अक्सिजनको खपत बढ्दछ। यसै कारण गर्मी याममा पोखरीको पानीमा अक्सिजन कमी हुन्छ। शुक्ष्म वनस्तिहरुको रात्रीमा हुने क्रियाकलापको कारण राती अक्सिजनको मात्रामा निकै कमी हुन्छ। सामान्यतया पानीमा डिजल्भ अक्सिजन ५-८ मि.ग्राम/लि पानी भएमा उपयुक्त मानिन्छ।पोखरीको पानीमा कति डिजल्भ अक्सिजन छ भनी डिओ मिटरद्वारा नाप्न सकिन्छ।
डिओ मिटर
थर्मोमिटर(Thermometer)
पानीको तापक्रम नाप्ने यन्त्रलाई थर्मोमिटर भनिन्छ।यो विभिन्न किसिमको हुन्छ।क्लिनिकल थर्मोमिटरको प्रयोग गर्दा पानीको तापक्रम सही आउछ।माछाको लागि उपयुक्त पानीको तापक्रम १६-१८°से भएता पनि १२-२०°से स्वीकृत तापक्रम मानिन्छ। पानीको तापक्रम लिदाँ जहिले पनि बिहान ६ बजे देखि दिउँसो २ बजे लिनु पर्दछ।
थर्मोमिटर(Thermometer)
चिलिङ्ग भ्यान(Chilling Van)
चिलिङ्ग भ्यान भनेको निश्चित तापक्रम मिलाइ कुहिजाने खाध्य वस्तु बोक्नको लागि बनाइएको एक उपकरण हो। यसमा चिस्यानको लागि विभिन्न विशेष उपकरणहरु जडान गरिएको हुन्छ जसले खाध्य वस्तुलाई ताजा राख्ने काम गर्दछ।चिलिङ्ग भ्यानको प्रयोगद्वारा उपभोक्ताहरु माझ स्वच्छ, स्वास्थ्य एंव गुणस्तरिय मासु तथा मासुजन्य पदार्थको उपलब्धता सुनिश्चत गर्न, मासु भण्डारण र बेचबिखान कार्यलाई व्यवस्थित गर्न साथै त्यसको बजारिकरणको दौरानमा माग र आपर्ति विचको संतुलन कायम गर्न सहयोग पुग्दछ।
चिलिङ्ग भ्यान
पि.एच. मिटर (PH Meter)
अम्लीयपन वा क्षारीपनको स्थिती पानीको रासायनिक गुणहरुमध्ये महत्वपूर्ण गुण हो। पि.एच. स्केलमा ०-१४ अङ्क सम्म सीमा हुन्छ।जसमा ७ अङ्कले Neutral Point जनाउँछ भने ७ भन्दा कम अङ्कले अम्लीय र ७ भन्दा बढी अङ्कले क्षारीयपनको प्रतिनिधित्व गर्दछ।पोखरीको पानीको पि.एच. पि.एच. मिटरद्वारा नापिन्छ। पि.एच. मिटरको probe लाई बफर सलुसनमा डुबाई calibration गर्ने, त्यस पछि नमुनाको लागि लिइएको पानीको पि.एच. नाप्नको लागि तयार हुन्छ।उक्त लिइएको पानीमा पि.एच. मिटरको probe जबसम्म अङ्क स्थिर हुदैन तबसम्म डुबाउनु पर्दछ र आएको मान नै पानीको पि.एच. हो। माछाको लागी उपयुक्त पानीको पि.एच ६.५-९ हो।
पिएच मिटर
अटोमेटिक फिडर मेशिन
अटोमेटिक फिडर मेशिन एक विधुतीय उपकरण हो, यसको सहायताले माछालाई अटोमेटिक तरिकाले आहारा दिन सकिन्छ। माछालाई आहारा दिनको लागि जब मानिस अथवा कामदारको उपलब्धता हुदैन साथै समय र कामदारको बचत गर्नको लागि यस उपकरणको प्रयोग गरिन्छ।
अटोमेटिक फिडर मेशिन
माथि उल्लेखित उपकरणहरुको प्रयोगद्वारा माछा पालनमा यान्त्रीकरण एंव आधुनिकीकरण गरि व्यवसायीक बन्न, दैनिक पारिवारीक जीवन स्तर सुधार गर्न साथै राष्ट्रिय आयमा बढोत्तर गर्न सक्दछौँ।
लेखक: पशुपंक्षी तथा मत्स्य विकास निर्देशनालय, विराटनगरमा कार्यरत हुनुहुन्छ ।
