-डा. जानुका न्यौैपाने
महिलाले आफ्नो पहिचान र अधिकारको खोजी गर्न पाउनु नैसर्गिक अधिकार हो । आफ्नो अधिकारसँगै गाँसिएको मौलिकता र मौलिकताको खोजी गर्ने अधिकारको सदुपयोग गर्न पाउनु अर्को महत्वपूर्ण पक्ष हो । महिलाले पनि आफ्नो नामका अगाडि वीर, वीरङ्गाना र विदुषी विशेषण अङ्कित गराउन सफलता प्राप्त गरेको प्रसङ्ग महिला आन्दोलनबाट भएको इतिहासमा गौरवमय अध्यायको रूपमा अङ्कित रहेको छ । महिला आन्दोलनको इतिहासले राष्ट्रले, राष्ट्रियता, सामाजिक, आर्थिक, सांस्कृतिक आदि क्षेत्रमा पुर्याएको योगदान महत्वपूर्ण मानिन्छ ।
आशाका मधुरदीप जलाउँदै सम्भावनाका कठिन यात्रामा अगाडि हिँड्ने दमन र कुचेष्टाको जन्जिरलाई चुँडाल्दै अनन्त चट्टान झैँ अधिकार र स्वतन्त्र विचार पोख्न कसैको आदेश लिइरहनु पर्दैन भन्ने अनुकरणीय उदाहरण बन्न सफल भएको छ महिलाको आन्दोलन । स्वतन्त्रता र समानता कुनै पनि मुलुकको उन्मुक्त यौवन हो र यसलाई विसङ्गगतिको पाङ्ग्रा बनाएर गुडाउने हो भने कहिल्यै उम्कन नसक्ने दलदलमा भासिन्छ । महिला आन्दोलन वर्तमान युगको जीवित उदाहरण हो । समय बदलिए पनि, राजनैतिक परिवर्तन भइरहे पनि वा सामाजिक मूल्य र मान्यता फेरिइरहे पनि सोच, ब्यवहार फेरिएको छैन । त्यसकारण महिलाहरूको यो आन्दोलन उल्लेख्य सहभागितामा चलिरहेको छ । यसबाट सिङ्गो सामाजिक जनजीवनलाई विस्तारपूर्वक चियाउन सकिन्छ । विश्वको यस भूखण्डमा नेपाली महिलाको योगदान गर्वको विषय बनेको छ ।
तर, अझै विभिन्न स्मृतिकारहरूले पुरुष र नारीका सम्बन्धमा अनेक बन्देजहरू कायम गरेपछि पुरुषका तुलनामा नारीहरू क्रमशः सामाजिक नियम र कानूनको परिधिभित्र बाँधिदै जान थाले । ऐतिहासिक प्रमाण प्राप्त लिच्छवि युगका अभिलेखहरूले तत्कालीन राजनीतिमा नारी सहभागिता हुने गरेको जानकारी दिएका छन् । राजा मानदेवको संवत् ३८६ को चाँगुनारायणको अभिलेखमा आमा राज्यवतीका आज्ञा अनुसार राज्य सञ्चालन गरेको तथ्य उल्लेख छ । यसबाट प्राचीनकालमा नारीको स्थान महत्वपूर्ण रहेको थियो भन्ने पुष्टि हुन्छ । मध्यकालिन ऐतिहासिक स्रोतहरू र तत्कालिन घटनाहरूले नारीको (सती प्रथा, दास प्रथा, बालविवाह, अनमेल विवाह, बहुविवाह आदि) स्थान क्रमशः खुम्चिँदै गएको प्रतित हुन्छ, तर यस समयमा पनि कैयौँ अवरोधहरू पार गर्दै देवलदेवी, नायकदेवी, राजल्लदेवी, लालमती, योगमती आदि ऐतिहासिक रुपमा नारीको भूमिका महत्वपूर्ण रहेको मानिन्छ । त्यसैको निरन्तरता स्वरुप आधुनिक कालमा राजकीय स्तरका चन्द्रप्रभावती, राजेन्द्रलक्ष्मी, राजराजेश्वरी, ललित त्रिपुरासुन्दरी आदिको भूमिका उल्लेख्य मानिन्छ । यस्तै, इन्दे्रनी थापा र सावित्री देवीहरूकै प्रेरणाले नालापानी र कांगडाको युद्ध लडिएको थियो । आफ्नो अधिकारबाट वञ्चित हुँदाहुँदै पनि यी वीराङ्गनाहरूले राष्ट्र, राष्ट्रियता र विदेशी सम्बन्धका बारेमा लिएको अडान नेपालको इतिहासमा स्वर्णक्षरले लेखिएको छ ।
हाम्रो पुरुषप्रधान समाजमा महिलाका हक–अधिकार घरभित्रै सीमित जस्तै पारिएको यो विद्यमान अवस्था विभिन्न आरोप लगाएर नारी अस्मितालाई धमिलो पार्ने दुस्साहस शिक्षित वर्गमा पनि प्रवृत्तिका रूपमा दिन प्रतिदिन बढ्दो छ । हिंसा र विभेद अन्त्यका लागि शताब्दीयौँ अगाडिदेखि महिलाले कुनै न कुनै माध्यमबाट आन्दोलन गर्दै आएका थिए । महिला आन्दोलन, महिलाको रूपान्तरण, हक–अधिकार, स्वतन्त्रता र सार्वभौमिकताको साथै राष्ट्रिय तथा अन्तर्राष्ट्रिय गतिविधिबाट प्रभावित तथा संस्थागत रूपमा आवद्ध छ ।
राणाकालको थालनीसँगै नेपाली महिलाहरू अधिकारका लागि राजनैतिक चेतनाका साथ सङ्घर्षमा सहभागी हुँदै आए । वि.सं. १९७४ मा काठमाडौंमा लक्ष्मी तुलाधर, सिद्धिलक्ष्मी अष्टकुमारी, चञ्चलादेवी आदिले राणा शासनको विरोधमा जनचेतना जगाउन गरेको प्रयास महत्वपूर्ण मानिन्छ । यस्तै वि.सं. १९९८ मा योगमायाको नेतृत्वमा उनका ६५ जना अनुयायी समेतले सरकारलाई चेतावनी स्वरूप अरुण नदीमा जल समाधि लिई आत्महत्या गरेका थिए । यो तत्कालिन सरकारका लागि अत्यन्तै महत्वपूर्ण चूनौती थियो ।
पञ्चायत कालमा पनि महिलाले आफ्ना हक र अधिकार प्राप्तिका लागि विभिन्न प्रकृतिबाट सकेसम्म आवाज बुलन्द गरिरहे । सानो आकृतिको देश नेपालमा वि.सं. २०३२, ०३६, ०४२, ०४६, ०६२/६३ आदि समयमा भएका निर्णायक आन्दोलनमा नेपाली महिलाको सक्रिय सहभागिता रहेको पाइन्छ । राजनीतिक परिवर्तन पश्चात् पनि नेपाललाई नवनिर्माण गर्ने नारा भए पनि पितृसत्तात्मक सोचकै बाहुल्य भएको हुँदा विद्यमान सरकारले महिलालाई पन्छाउने कार्यलाई निरन्तरता दिएको कुरा ब्यवहारबाट देखिन्छ । त्यसका विरुद्ध पछिल्लो समयमा देशभरिका महिलाहरू एक ठाउँमा जम्मा भए । “न्यायपूर्ण समानता र सामाजिक न्यायका लागि महिला बडापत्र” नामक महवत्पूर्ण दस्तावेज तयार पारे । फलस्वरूप जनसंख्याको अनुपातमा समानुपातिक समावेशी सहभागिताको कुरो अगाडि ल्याइयो ।
लामो सङ्घर्षका कारण वर्तमान समयमा महिलाको व्यक्तिगतदेखि सार्वजनिक जीवनसम्म क्रमगत रूपमा धेरै परिवर्तन आएका छन् । यो १९ औँ शताब्दीदेखि सुरु भएको महिला आन्दोलनको परिणाम हो । तर अझैसम्म महिलाका समस्यातर्फ गम्भीर रुपमा ध्यान केन्द्रित हुनसकेको छैन । महिलाहरू अझै सामाजिक, सांस्कृतिक, राजनीतिक, आर्थिक र शैक्षिक विभेदबाट पनि अत्यन्तै पिछडिएको अवस्थामा छन् । निरन्तर सम्मानजनक जिम्मेवारी सहितको समान हक–अधिकार प्राप्तिका लागि आन्दोलित रहँदै आएको अवस्था विद्यमान छ ।
महिला आन्दोलनले महिलाको आफ्नो आर्थिक, राजनतिक, शैक्षिक, सामाजिक, साँस्कृतिक अधिकार सुनिश्चितताका लागि अन्तर्राष्ट्रिय रूपमै सङ्घर्ष गरेको एक शताब्दी भइसक्यो । निरन्तर सङ्घर्ष गरेर समानता, सामाजिक न्याय, स्वतन्त्रता, सामाजिक मूलप्रवाहिकरण तथा आधारभूत हक–अधिकारको आवाज महिला आन्दोलनको पृष्ठभूमि बन्यो । महिलाहरूको स्थितिका बारेमा धेरै छलफल र बहस भैसकेका छन् । तर, वर्तमान अवस्थामा भएको घटना १८ महिनाकि बालिकाको बलात्कार र त्यसपछिको हत्या जस्तो दुःखद् घटनाले महिलाको निरीह, असहाय एवम् कारुणिक अवस्थाप्रति संवेदनशिल बनाएको छ ।
तर, ब्यवहारमा अझै पनि समानताको बाह्य परिभाषाबाट हेर्दा महिलाहरूको मानव अधिकार हनन् भएको प्रतित हुन्छ । जनसंख्याको अनुपातमा महिलको समानुपातिक समावेशीकरणसम्म पनि कार्यान्वयन हुन सकेको छैन । महिलाको वंशका आधिकारहरू, हिंसामुक्त भई सामाजिक सुरक्षासहित बाँच्न पाउने अधिकार, शरीर माथिको निर्णयमा आफ्नो अधिकारजस्ता आधारभूत अधिकारहरूले आवश्यक चर्चा एवम् स्थान पाउन सकेका छैनन् । छाउपडी, बोक्सी, दाइजो, कुमारीप्रथा आदिजस्ता कुसंस्कारबाट महिलाहरू पीडितै छन् । राजनैतिक, सामाजिक र आर्थिक शोषणको शिकार भएका छन् ।
र, पनि महिलाले आफ्नो घर, समाज, राष्ट्र र अन्तर्राष्ट्रिय क्षेत्रलाई स्वस्थ, शान्त, सुखमय र उत्तरोतर प्रगतिशील बनाउने काममा पुर्याएको योगदानको ब्याख्या गरिरहनु नपर्ला । ती योगदानकर्ताहरु कूल जनसङ्ख्याको आधाभन्दा बढी हिस्सा राज्यको हरेक शक्ति, सुविधा सम्पन्न स्थान र अवसरहरूबाट टाढा छन् । चलअचल सम्पत्तिमा उनीहरूले हकदाबी गर्न सक्ने कानूनी रूपको सुरक्षा प्राप्त भएको छैन । एकल एवम् विधवा महिलाहरू ब्यावहारिक झमेला र मानसिक तनावबाट झन् ग्रस्त हुँदै गएका छन् । त्यसैगरी कुनै धर्म, सम्प्रदायको प्रचारको माध्यम युवा महिलालाई बनाएर आकर्षण गर्ने परम्परा पनि बढ्दो गतिमा छ, साथै विज्ञापन गर्ने संस्थाबाट पनि महिलाको शरीरको नग्न चित्र प्रस्तुत गर्ने परम्परा बढ्दो छ ।
त्यसकारण अबको दिनमा ध्यान दिनुपर्ने मुख्य सवाल राष्ट्र निर्माणमा महिलाहरू देशको आधा जनसंख्याको भूमिका निर्वाह गर्ने महत्वपूर्ण अङ्ग हो भन्ने मनन् गर्नुपर्ने छ । संविधानले महिलाको आर्थिक, सामाजिक र राजनीतिक अधिकारको सुनिश्चितता गरेको भएपनि कार्यान्वयनमा जोड दिनु आवश्यक छ । हरेक दृष्टिकोणमा महिला सहभागिताबाट सम्बन्धित राष्ट्रको पहिचान रक्षामा पनि योगदान पुर्याउन सक्ने किसिमको हुनुपर्ने देखिन्छ । महिलालाई आर्थिक रूपमा सशक्त तुल्याएर, राजनीतिमा प्राथमिकता दिएर र उनीहरूको कानुनी अधिकार कार्यान्वयनको ग्यारेण्टी कायम गरेर मात्र लैङ्गिक समानता तथा सामाजिक समावेशीकरण कायम गर्न सकिन्छ । अनि मात्र सामाजिक न्याय सहितको सुखी नेपाली सम्वृद्ध नेपालको सपना साकार भएको हुनेछ । तर, विभेद र अन्यायका विरुद्ध गरिएको आन्दोलनको इतिहास अध्ययन गर्ने हो भने महिला हक–अधिकारको पक्षमा आवाज उठाएकै कारण महिलाहरु सामाजिक रूपमा बहिष्कृत, तिरष्कृत, बलात्कृत र हरेक अवसरबाट वञ्चितिकरणमा परेका छन् । त्यसकारण आगामी दिनमा सम्पूर्ण सरोकारवालाहरु अत्यन्त सचेत भएर अगाडि बढ्नु पर्ने वर्तमान परिस्थितिले निर्देशित गरेको छ ।
