-डा. जानुका न्यौपाने
इतिहास जित्नेहरुको लागि जित्नेहरुद्वारा लेखिने दस्तावेज हो रहेछ । हरेक दिन संसारभर एक अर्ब भन्दा बढी महिलाहरुमाथि हिंसा हुन्छ । त्यति हिंसा विश्व युद्धमा पनि भएको थिएन भन्ने तथ्य पनि हाम्रा सामु अध्ययन गर्न पाईन्छ । तर, यो हिंसा न त इतिहासकार न त समाजशासत्रीले कसैले पनि नलेखेको विश्वयुद्ध हो ।
सामाजिक न्याय र लैङ्गिक समानता: दिगो विकासको सुनिश्चितता भन्ने मूल नाराका साथ यस वर्ष पनि विगत वर्षहरुझैं विभिन्न कार्यक्रमका साथ नेपालमा पनि अन्तर्राष्ट्रिय श्रमिक महिला दिवस मनाउने कार्य भइरहेको छ । यसरी ८ मार्च अर्थात् श्रमिक महिला दिवस मनाइएको इतिहास र कारणलाई केलाएर हेर्दा सन् १८५७ मा अमेरिकामा गार्मेन्टमा काम गर्ने महिलाहरुले काम गर्ने समय घटाउने माग राखेर महिला मजुदरहरुले हडताल गरे । त्यहाँ केही महिलाहरुको बलिदान पनि भयो । महिला मजदुरले लिएको त्यो पहलकदमी त्यतिबेला निकै नै महत्वपूर्ण थियो । त्यसको सम्झनामा सन् १९१० मा डेनमार्कको कोपनहेगनमा भएको अन्तर्राष्ट्रिय महिला सम्मेलनले क्लारा जेट्किन लगायतका महिलाको प्रस्तावमा सोही दिनलाई ‘अन्तर्राष्ट्रिय श्रमिक महिला दिवस’ का रुपमा मनाउने प्रस्ताव पारित गर्यो । त्यसैबेलादेखि ८ मार्चका दिन यो दिवस मनाउन शुरु भयो, तर यो दिवस त्यसैवेला विश्वव्यापी भएको थिएन ।
सन् १९१७ मा लेनिनको नेतृत्वमा अक्टोबर क्रान्ति सम्पन्न भएपछि सोभियत कम्यूनिष्ट पार्टीले क्लारा जेट्किनको नेतृत्वमा सरकारी मान्यता नै दिएर ‘अन्तर्राष्ट्रिय श्रमिक महिला दिवस’ मनाउने घोषणा गर्यो । सन् १९२० मा लेनिनले त्यसको आवश्यकताबारे एउटा लेख पनि लेखे । त्यसपछि संसारभरका कम्यूनिष्ट पार्टीले अन्तर्राष्ट्रिय श्रमिक महिला दिवस मनाउन थाले । सन् १९७५ मा संयुक्त राष्ट्रसंघले श्रमिक शब्द हटाएर ‘अन्तर्राष्ट्रिय महिला दिवस’ नामाकरण गरी महिला दिवसका रुपमा यसलाई प्रचार गरियो । त्यही शिलशीलामा नेपालमा पनि पञ्चायतकालमा पनि केही अगुवा महिलाहरुले यसलाई मनाउन शुरु गरे ।
प्राप्त तथ्यांक अनुसार अहिले संसारको सबैभन्दा ठूलो हिंसा के हो भन्दा त्यो महिलामाथिको हिंसा हो । एक अर्ब माहिलामाथि हरेक दिन हिंसा हुन्छ । त्यति हिंसा विश्व युद्धमा पनि भएको थिएन भन्ने इतिहासमा अध्ययन गर्दा पनि थाहा हुन्छ । हरेक दिन एक अर्ब महिलामाथि हिंसा हुनु भनेको आठ हजार वर्षदेखि चल्दै आएको वर्ग संघर्षको इतिहासमै सबैभन्दा ठूलो हिंसा हो । यस्तो सवालमा न त इतिसकार न त समाजशास्त्री कसैले पनि नलेखेको विश्वयुद्ध हो । ८ हजार वर्षदेखि महिलाहरु उत्पीडन र हिंसा प्रभावित छन् । जब निजी सम्पत्तिको उत्पत्तिसँगै वर्गीय समाजको उत्पत्ति भयो, त्यो निजी सम्पत्ति आफ्नै सन्तानहरुलाई हस्तान्तरण गर्न पुरुषहरुलाई निजी श्रीमती चाहियो । निजी श्रीमती भएन भने बच्चा मेरै हो भन्ने जानकारी पाउने भएन । त्यसैले आफ्नो भनी चिनिने बच्चालाई आफ्नो सम्पत्ति हस्तान्तरण गर्न जबरजस्र्ती निजी श्रीमती बनाउने चलन शुरु भयो । महिलाको निम्ति निजी पुरुष भन्ने चाहिँ भएन । उसको हैसियत दासीसरह भयो । पुरुषको निम्ति निजी श्रीमती प्रथाको रुपमा शुरु भयो । यसरी जबरजस्ती महिलामाथि लादिएको प्रथा नै कालन्तरमा आजको विवाह प्रथामा विकसित हुन पुग्यो ।
समाजबाट दास युगको अन्त्य भयो । तर, दास युगभित्रको महिला सामन्तवादी युगमा पनि उत्पीडित भए । मोही किसानहरु सामन्तवादबाट विस्तारै मुक्त भएर पूँजीवादी स्वतन्त्रताको युगमा आए, तर महिलाहरु पुनःपूँजीवादी शोषण उत्पीडनको चक्रमा पिसिइरहेकाछन् । यसरी महिला उत्पीडितको पनि महाउत्पीडित समुदाय बन्न पुग्यो । प्रत्येक परिवारभित्र महिला उत्पीडित भए । हरेक वर्गभित्र महिला उत्पीडित भए । वितेको ८ हजार वर्षमा महिलाहरु कुनै पनि व्यवस्थामा कसैगरी पनि मुक्त हुन सकेनन् । अहिले भूमण्डलीकृत पूँजीवाद झनै डरलाग्दो ढंगबाट महिलामाथिको शोषण र हिंसा गर्न उत्रियो । आजको पूँजीवादले महिलाको श्रम शोषण गर्ने मात्र होइन, बरु स्वयं महिलालाई ‘माल’ को रुपमा परिणत गरिदिएको छ ।
महिलामाथि व्यभिचार धेरैथोरे जुनसुकै युगमा रहँदै आएको पाइन्छ । व्यभिचार भनेको प्रचलित मान्यता छलेर गरिने यौनर्दुव्यवहार हो । जबदेखि राज्यले सेना ब्यारेकमा राख्ने प्रचलन शुरु गर्यो, त्यही समयबाट परिवारबाट वर्षौ अलग रहन बाध्य पुरुष सैनिकको आवश्यकता पूर्ति गर्न महिलाहरुको यौनशोषण गर्न थालियो । अहिले संसारका विकसित र मानव अधिकारको ग्यारेण्टी भएको भनिएका विकसित पूँजीवादी मुलुकहरुमा पनि महिलाहरुलाई यौनजन्य शोषण गर्ने र त्यसै कार्यतिर धकेलिन बाध्य बनाइएका छन् । त्यसमध्ये कतिपय स्थानमा यौनशोषण मात्र हुने होइन त्यसलाई मनोरञ्जनको साधनको रुपमा हेर्न थालियो । जसले आफूलाई संसारकै मानवतावादी, महारथी भनेर दाबी गरिरहेकाछन् । त्यस्ताहरुले हाकाहाकी लाखौंलाख महिलाहरुलाई संसारभर बेचिरहेकाछन्, बेचिन बाध्य पारिरहेका छन् ।
महिला उत्पीडन मुक्तिका बारेमा चर्चा गर्दा विगतका समाजवादी क्रान्ति भएका मुलुकहरुमा महिलाहरुलाई विगतको तुलनामा असाधारण अधिकार पनि प्राप्त नभएको होइन । महिलालाई भोट हाल्ने अधिकारदेखि राजनीतिमा सबैभन्दा धेरै अधिकार कम्यूनिष्टहरुलेनै उपलब्ध गराउन शुरु भने गरेको हो । तर, कम्यूनिष्ट पार्टीभित्रै रहेको पितृसत्ताको प्रश्न गम्भीर समस्याको विषय भने अझै कायम छ । महिलालाई सुविधा, राजनीतिक रुपमा अगाडि बढ्न, पद तथा प्रतिष्ठा कमाउने लगायतका काममा केही हदसम्म सहज त भयो, तर पितृसत्ताविरुद्धको बैचारिक अभियान जुन मात्रा र महत्वका साथ चलाउनु आवश्यक थियो, छ त्यसो भने हुन सकेको छैन ।
महिलाहरुमाथि हुने हिंसा र अन्य विविधखाले समस्या लिङ्गिय उत्पीडनको समस्या मात्रै होइन, यो त वर्गीयस्तरको समस्या हो । महिला वर्ग होइन, तर महिलाको समस्या वर्ग स्तरको उत्पीडनको घनत्व भएको समस्या हो । महिला उत्पीडनको समस्या नितान्त वर्गीय समस्या होइन, तर वर्गीय समस्याभन्दा कम छैन । त्यसैले महिलाहरुको समस्याबारेको साझा बुझाईलाई सैद्धान्तिक रुपमा नै उठान गर्नु जरुरी छ ।
हरेक राजनीतिक पार्टीहरुले अब सैद्धान्तिक रुपमा संश्लेषण गरिनु जरुरी छ कि महिला पनि मजदुर र श्रमिक वर्गसरह नै हो । महिला उत्पीडनको समस्या छेउ–किनाराको समस्या होइन, यो आधारभूत क्रान्तिको समस्या हो । समाजवादी क्रान्ति गर्न आवश्यक सभैभन्दा आधारभूत समुदायमध्येको एक हो, महिला । यो विचारधाराकै स्तरबाट प्रष्ट हुनुपर्छ, त्यसपछि मात्र महिला आन्दोलनको नयाँ युगको नयाँ जग राख्न सम्भव हुनसक्छ । यी कुरामा प्रष्ट नभई सञ्चालन गरिने अभियान, आन्दोलन अँध्यारोमा ढूंगा मात्र हानेर सही यात्रा कसरी सम्भव हुन्छ ? त्यसकारण यसको सही विश्लेषण, बहस हुनु आवश्यक छ ।
पूँजीवाद शुरु भएको करिब पाँच सय वर्षमा उसले के राम्रो काम गर्यो भने सामन्तवादले घरमा थुनेर राखेको महिलालाई समानता, स्वतन्त्रता, भातृत्वको नारा दिएर कारखाना र स्कूलमा ल्यायो । पूँजीवादले बाहिर त ल्यायो, तर श्रम शोषण गर्यो, यौनशोषण गर्यो, जुन अहिलेसम्म निर्मम रुपमा व्याप्त छ । अहिले पनि महिलाहरु बेचिन बाध्यछन् । महिलाको उत्पीडनको जरोको कारण निजी सम्पत्ति, आर्थिक परनिर्भरता अन्त्यको बहस आवश्यक छ । यदि माक्र्सवादी सामाजिक विज्ञानलाई वर्तमानमा विकसित सम्पूर्ण ज्ञानविज्ञानलाई मध्यनजर गर्दै समृद्ध गर्नुपर्ने आवश्यकता जन्मिएको छ । त्यो सम्वृद्धिको सानदार ढंगले शुरु भइसकेको छ, त्यसलाई व्यापक छलफल र संघर्षको व्यवहारवद्ध गर्ने काम पनि मिहिन ढंगबाट होस् । त्यसैले वर्तमान अवस्था माक्र्सवादी चिन्तन र सोच राख्नेहरुका लागी निक्कै ठूलो चुनौती र अवसर दुबै हो, जहाँ महिलाका तमाम समस्याहरु समाधानका लागि सम्मानजनक रुपमा सह–अस्तित्व कायम राख्दै महिलाहरुसँग समन्वय र सहकार्य महत्वपूर्ण कडी हो ।
अब नेपालमा महिलाहरुको मुक्तिको आन्दोलन, अभियानलाई महिलाको मात्र होइन साझा अभियानको रुपमा रुपान्तरण गर्नुपर्छ । त्यसका लागि सबैको साझा बुझाई कायम हुनु आवश्यक छ । आवश्यकता पर्दा बोलाईने, भोट बैंकको रुपमा प्रयोग गर्ने कार्य माहिलाहरु माथि भइरह्यो । हुन त झण्डा उचाल्न, हरेक परिवर्तनका आन्दोलनमा सडकमा उत्रन हरेक समय महिलाहरु अगाडि लागे, साहस देखाए, लडे, मरे । त्यसपछि पुनः समाजमा अनि राजनीतिक पार्टीमा पितृसत्ता कायम भयो ! यो दुर्भाग्य, यो वैचारिक सीमा अनि नियतले पनि निम्तिएको जड समस्या हो । यो समस्या समाधान अब पनि व्यक्ति एकजना सही भएर हल हुँदैन र नयाँ महिला आन्दोलन, विचार, संगठनात्मक प्रणाली र प्रतिनिधित्वको आवश्यकता छ । त्यसको एउटा आधारभूत सिद्धान्त भनेको के भने प्रतिनिधित्व केवल विचारको मात्र हुन सक्दछ, स्वार्थ र सरोकारको हुन सक्दैन । यस नयाँ विचार, सिद्धान्तका आधारमा अब उप्रान्त महिलाको स्वार्थ र सरोकारको विषयमा महिला स्वयंले मात्र निर्णय गर्न पाउने ढाँचा निर्माण हुनु आवश्यक छ ।
अबको महिलाको समस्या समाधान सहकार्यबाटनै पितृसत्ता र पूँजीवादले निर्माण गरेका सबै महिलाविरोधी अवधारणा पूर्ण रुपमा सश्लेषण गर्नु जररी छ । महिला सुन्दर अनि पुरुष बलवान् प्रजाति, महिला कोमल र पुरुष कठोर मनको, महिला पारिवारिक र पुरुष अराजक, महिला सहनशील र पुरुष असहिष्णु, आमाहरु महान्, छोरीहरु जिम्मेवार आदि सुन्दा राम्रो लाग्ने अवधारणभित्र लुकेका पितृसत्तात्मक सोच र स्वार्थहरुको पूर्ण रुपमा अन्त्य गरिनु पर्छ । सुन्दा र भन्दा त राजनीतिक पार्टीहरुभित्र महिलाहरु पूरुषजस्तै गरी अगाडि बढ्न प¥यो भनिन्छ जुन बिल्कुल गलत छ । यो त मात्र मुखमा रामराम बगलीमा छुरा भनेजस्तो अवस्था विद्यमान छ । किनकी महिलाहरुको क्षमता विकास गर्ने र प्रस्तुत गर्ने अवसरमा निषेध गरिएको छ । पितृसत्ताले आफू जस्तो–जस्तो हो, त्यस्तै–त्यस्तै चाहन्छ ।
हरेक अवसरको समय कतिबेला तोकिन्छ भन्दा महिलाहरुको व्यवस्त समयमा । सामान्य एउटा मात्र उदाहरण हो बच्चालाई स्कूल पठाउने बेला । बच्चालाई स्कूल पठाउने बेलामा त्यस्ता सिक्ने बैठक, भेला, सभा, समारोहको समय तोकिएपछि महिला कसरी आउँछ ? राज्य सत्ता, पार्टी सबैतिर यस्तैखालको संरचना र संस्कृति बनेको छ । समग्र क्षेत्रमा संरचना र कामको शैली महिलाबिरोधी छ । अबधारणा नै महिलामैत्री छैनन् । त्यसले गर्दा महिलाका अभियान र आन्दोलन कहिल्यै अगाडि बढ्न सकेनन् र सक्दैनन् पनि ।
बिशेषगरी पितृसत्ता भनेको त्यो तीनवटा कुरा हो । पहिलो महिलाको जन्मिँदै पुरुषभन्दा बुद्धि र शरीर दुबै कमजोर हुन्छ, यो पितृसत्ताको मूल मान्यता हो । दोस्रो महिला भनेको भोग्या वस्तु हुन्, पुरुषले भोग्नका लागि जन्मिएका । तेस्रो, महिला भनेको सुन्दर प्रजाति हो । अहिले पनि धेरै शिक्षित महिलाहरुलाई समेत बौद्धिक रुपमा त बराबरी नै हुन्छन्, तर शारीरिक रुपमा पुरुषभन्दा कमजोर नै हुन्छ भन्ने बुझाई कायम छ । यो कति जटिल छ भनेर कसैले विश्लेषण गर्न पनि चाहँदैन ।
महिला र पुरुषको शरीर फरक हो । त्यसलाई दाँज्न मिल्दैन । महिलाको शरीर भनेको प्रजननसहित बच्चा हुर्काउने आवधिक जिम्मेवारी पूरा गर्नका लागि बनेको शरीर हो । पुरुष त्यसका निम्ति बनेको शरीर होइन । फरक–फरक कार्यभारको निमित्त बनेका शरीरहरुबीच दाँज्न थालेपछि त विकृत निष्कर्ष मात्र निस्किन्छ नि । यस्तो सोच्ने तरिका लागू गरेर मातृसत्तात्मक शासनको कल्पना गर्दा कस्तो चित्र देखिन्छ त ? त्यहाँ महिलाले पुरुषलाई अपमानित गर्दै भन्नेछन् । बच्चा जन्माउन नसक्ने पुरुष निच हौ, हामी उच्च हौं । यस्तो कर्तकलाई बेठीक कसरी मान्न सकिन्छ त्यस्तो भएमा ? यदि महिलालाई जर्बजस्ती कम दर्जाको मान्ने पितृसत्तात्मक परिभाषालाई सही मान्ने हो भने त मातृसत्ताामा पुरुषविरुद्धमा निर्माण गरिने तर्कलाई पनि सही मान्नुपर्ने हुन्छ नै । तर न त पुरुषविरुद्ध त्यसरी निर्माण गरिने तर्क सही हुनेछन्, न त आज महिलालाई कमजोर र नालायक देखाउन रचिएका पितृसत्तात्मक दलील नै सही हुन् । दुबै सधैं सँगसँगै हिडिनु पर्ने सहयात्री हुन् ।
त्यसकारण महिला विरुद्धका तमाम गलत अवधारणाको खण्डनसहित वैचारिक, राजनीति र संगठनात्मक रुपमा समेत महिलाहरुको समस्या समाधानको नवीन बहस अबको अनिवार्य शर्त हो । हिजोको समयमा यस्तै कठीन आवश्यकता पूरा गर्ने क्रममा अन्तर्राष्ट्रिय श्रमिक महिला दिवस जन्मिएको थियो, त्यसको क्रान्तिकारी परम्परालाई आज पूँजीवादी र श्रमिक वर्गको गफ गर्ने अवसरवादीहरुले धुमिल्याउन लगातार लागिपरेका छन् । तर, महिला श्रमिक वर्ग र तमाम सामाजिक न्याय चाहने व्यक्ति, समुदाय, राजनीतिक पार्टी, नेतृत्वले वास्तविक महिलाहरुको उत्पीडिन मुक्तिको यो आयामलाई जाज्वल्यमान बनाउन अझै निरन्तर आजैदेखि प्रतिवद्धताका साथ लागिपर्नु जरुरी छ अन्यथा यसले अर्को खतरा निम्त्याउन पनि सक्ने छ ।
