डिभोर्स अर्थात् सम्बन्ध बिच्छेद भनेको पति पत्नीबीचको बैवाहिक नाता सम्बन्धबाट अलग हुने कानूनी आधार हो । नेपालमा अहिले सम्बन्ध विच्छेद विकराल समस्याको रूपमा देखा पर्न थालेको छ। पति पत्नीबीचको सम्बन्ध विच्छेद गरिपाऊँ भनी अदालत धाउने महिला पुरुषहरूको सङ्ख्या दिन प्रतिदिन तीव्र रूपमा बढिरहेको अदालतको तथ्याङ्कले देखाउँछ। बाध्यात्मक परिस्थितिका साथै परिवारमा हुने गरेका सानातिना मनमुटाव, असमझदारी र विवादलाई लिएर भावनात्मक आवेगमा आएर पनि सम्बन्ध विच्छेदको बाटो रोज्ने गरेको पाइन्छ। बुवा आमाको संरक्षणमा रहँदा पाएको सुख, शान्ति, शौखिन अनि स्वतन्त्रता विवाह पश्चात् पनि प्राप्त होस् भन्ने चाहना जुनसुकै नारीमा पनि हुन्छ। तर अपवाद बाहेक त्यस्तो स्वतन्त्रता प्राप्त हुन सक्दैन। अन्ततः पारिवारिक जीवनमा उतारचढाव आउन थाल्छ। कुण्ठा र पीडा सहेर निस्सासिएको जीवन बाँच्नु भन्दा यी दु:ख र पीडाबाट उन्मुक्ति पाउन डिभोर्सको बाटो रोज्ने गरिएको पाइन्छ। यिनै परिघट्नाहरुमा केन्द्रित रहेर डिभोर्स सम्बन्धी कानूनी व्यवस्था र अदालती प्रकृयालाई सजिलो भाषामा प्रस्तुत गर्ने प्रयास गरेको छुँ ।
डिभोर्सको कारणः
पति पत्नी र परिवारबीच समझदारी नहुनु, महिलालाई सधैं तल पार्न खोज्नु, एक अर्काबीच शंका उपशंका र आरोप प्रत्यारोप, फेसबुक, इमो लगायतका सामाजिक सञ्जालहरुको अत्यधिक दुरुपयोग सँगसँगै चेतनाको अभाव, अशिक्षा र गरिबीका साथै पितृसत्तात्मक सोचले पनि सम्बन्ध विच्छेदलाई मलजल गरिहेको पाइन्छ। सामाजिक आर्थिक रूपमा आत्मनिर्भर महिला आत्मसम्मान र स्वतन्त्रताको नाममा सामान्य वादविवाद र झगडामा पनि सम्बन्ध विच्छेद गर्ने गरेको तितो यथार्थ पनि छ ।
कानूनी व्यवस्थाः
सहमतिमा डिभोर्सः
पति पत्नी दुवैले चाहेमा जहिलेसुकै पनि पति पत्नीको सम्बन्ध विच्छेद गर्न सक्ने कानूनी व्यवस्था रहेको छ। यसको अर्थ दुवैले सहमतिमा सम्बन्ध बिच्छेद गर्न चाहेमा धेरै प्रमाणहरु बुझ्न आवश्यक नपर्ने भएकाले छिटो छरितो रुपमा जहिलेसुकै पनि अदालतले सम्बन्ध विच्छेद गराइदिन्छ भन्ने हो।
पतिको मञ्जुरी नभए पनि देहायका अवस्थामा महिलाले सम्बन्ध विच्छेदका लागि मुद्दा दर्ता गर्न पाउँछिन्:
- पतिले पत्नीको मञ्जुरी नलिई लगातार तीन वर्ष वा सोभन्दा बढी समयदेखि अलग बसेमा,
- खान लगाउन नदिएमा वा घरबाट निकाला गरिदिएमा,
- पतिले पत्नीको अङ्ग भङ्ग हुने वा अरू कुनै ठूलो शारीरिक वा मानसिक कष्ट हुने किसिमको कुनै काम वा जाल प्रपञ्च गरेमा,
- पतिले अर्को विवाह गरेमा,
- पतिले अन्य महिलासँग यौन सम्बन्ध राखेको ठहरेमा, र
- पतिले पत्नीलाई जबरजस्ती करणी गरेको ठहरेमा ।
पुरुषले सम्बन्ध विच्छेदको मुद्दा दर्ता गर्न पाउने अवस्थाहरुः
-पत्नीले पतिको मञ्जुरी नलिई लगातार तीन वर्ष वा सोभन्दा बढी समयदेखि अलग बसेमा,
- पत्नीले पतिलाई खान लगाउन नदिएमा वा घरबाट निकाला गरिदिएमा,
- पत्नीले पतिको अङ्ग भङ्ग हुने वा अरू कुनै ठूलो शारीरिक वा मानसिक कष्ट हुने किसिमको कुनै काम वा जाल प्रपञ्च गरेमा,
- पत्नीले अन्य पुरुषसँग यौन सम्बन्ध राखेको ठहरेमा ।
अंशवण्डा र सम्पत्ति सम्बन्धी व्यवस्थाः
- पतिको कारणबाट सम्बन्ध विच्छेद हुने अवस्थामा महिलाले माग गरेमा सम्बन्धित अदालतले सम्बन्ध विच्छेद गर्नु अघि सम्पत्तिको अंशबण्डा गर्न लगाउने व्यवस्था रहेको ।
- अंशवण्डा गर्दा सगोलको परिवारसँग रहेको पुरै सम्पत्ति मध्ये पतिको हिस्सामा पर्ने सम्पत्तिमा मात्रै पत्नीको हक लाग्दछ ।
- अंशबण्डा गर्दा लामो समय लाग्ने देखिएमा अदालतले पति पत्नी बीच सम्बन्ध विच्छेद गरी अंशबण्डा नभएसम्मको लागि पतिको सम्पत्ति र आयस्ताको आधारमा पतिबाट पत्नीलाई मासिक खर्च भराउन सक्दछ।
- तर, त्यसरी अंशबण्डा नहुँदै त्यस्ती महिलाले अर्को विवाह गरेमा अंश पाउने छैन ।
एकमुष्ठ रकम वा खर्च भरार्ई दिन सक्नेः
- सम्बन्ध विच्छेद हुने महिलाले अंश नलिई पतिसँग एकमुष्ठ रकम वा वार्षिक वा मासिक रकम वा खर्च भरार्ई लिन चाहेमा अदालतले पतिको सम्पत्ति वा आम्दानीको आधारमा महिलालाई एकमुष्ठ रकम दिलाई दिन वा वार्षिक वा मासिक रूपमा खर्च भराई दिन सक्ने ।
- तर, त्यस्ती महिलाले अर्को विवाह गरेमा त्यस्तो रकम वा खर्च दिनु पर्ने छैन ।
खान लगाउने खर्च भरार्ई दिन सक्नेः
- अंशबण्डा गर्नु पर्दा कुनै सम्पत्ति नभई पतिबाट अंश नपाएकी महिलाले पतिबाट खान लाउन खर्च भराउन चाहेमा र पतिको आम्दानी भएमा अदालतले त्यस्ती महिलालाई आम्दानीको आधारमा खान लगाउने खर्च भरार्ई दिन सक्ने ।
- तर, त्यस्ती महिलाले अर्को विवाह गरेमा त्यस्तो खर्च दिनु पर्ने छैन ।
- पतिको भन्दा पत्नीको आम्दानी बढी भएमा त्यस्तो खर्च दिनु पर्ने छैन ।
सहमति बमोजिम हुनेः
- पति पत्नीबीच सम्बन्ध विच्छेद हुँदा पत्नीले पाउने अंश वा खर्चको सम्बन्धमा पति पत्नी बीच कुनै लिखित सहमति भएकोमा सोही बमोजिम हुनेछ ।
- तर, बालबालिकाको हित विपरीत हुने गरी कुनै सहमति गर्न सकिने छैन ।
महिलाको मृत्यु भएमा सम्पत्ति के हुने ?
- सम्बन्ध विच्छेद गरेकी महिलाको मृत्यु भएमा निजको सम्पत्ति निजका छोरा, छोरी भए त्यस्ता छोरा, छोरीले र छोरा, छोरी नभए पूर्व पतिबाट पाएको सम्पत्ति त्यस्ता पतिले र अन्य सम्पत्ति माइतीपट्टिका हकवालाले पाउने।
बच्चाको अवस्था के हुने ?
पति पत्नी बीच कुनै सहमति भएमा सोही बमोजिम र सहमति नभएमा
- पाँच वर्ष पूरा नभएको नाबालक भए आमाको जिम्मा,
- पाँच वर्ष भन्दा माथिको नावालक भए आमाले अर्को विवाह गरेकोमा बाहेक आमाले चाहेमा आमाको जिम्मा,
- दश बर्ष उमेर पुरा गरेको नाबालकको हकमा बाबु वा आमा कसको जिम्मा रहने भन्ने सम्बन्धमा नावालकको राय बमोजिम हुने ।
अदालती प्रकृयाः
मुद्दा गर्ने हक र हदम्यादः
- सम्बन्ध बिच्छेदको मुद्दा गर्ने हक पति वा पत्नीलाई बाहेक अरुलाई हुदैन ।
- मुद्दा गर्नु पर्ने कारण परेको ब्यक्ति आफै वा कानुन बमोजिमको वारेश राखी सम्बन्ध बिच्छेद मुद्दा दर्ता गर्न पाउछ ।
- सम्बन्ध बिच्छेद मुद्दामा सम्बन्ध बिच्छेद गर्नुपर्ने कारण परेको मितिले ३ महिनाभित्र मुद्दा गरिसक्नु पर्छ।
मुद्दा कहाँ गर्ने ??
सम्बन्ध बिच्छेद मुद्दा पति वा पत्नीको स्थायी ठेगाना रहेको जिल्ला अदालतमा दर्ता गर्न सकिन्छ। साथै अस्थायी बसोवास भएको जिल्ला अदालतमा पनि मुद्दा दर्ता गर्न सकिन्छ ।
कागज प्रमाणहरुः
- नागरिकताको प्रमाण पत्र,
- हालसालै खिचेको पासपोर्ट साईजको फोटो २ प्रति,
- यदि अस्थायी बसोवास भएमा सम्बन्धीत स्थानीय निकायको सिफारिस,
- सम्पती दावी गर्ने भएमा सम्पतीको विवरण,
- कानुन बमोजिमको ढाँचामा फिरादपत्र (सम्पूर्ण व्यहोरा खुल्ने गरी लेखिएको कागज)
- अदालती दस्तुर।
विपक्षीलाई म्याद(सूचना) दिइने
- मुद्दा दर्ता भएपछि विपक्षीलाई अदालतले उक्त मुद्दाको जानकारी सहित जवाफ फर्काउन २१ दिनको म्याद दिन्छ।
- विपक्षीले म्याद प्राप्त गरेको २१ दिन भित्र जवाफ दिन नसकेमा १५ दिन म्याद थप्न पाईन्छ।
प्रमाण बुझ्नेः
- अदालते साक्षीलाई बुझ्न सक्छ,
- अदालतले अन्य प्रमाणहरु पेश गर्न दुवै वा एउटाको नाममा आदेश दिन सक्छ ।
- यसरी आदेश गर्दा दावी लिएका जिकिरसंग सम्बन्धित प्रमाणका साथै अंशियारहरु खुलाउने, सम्पत्तिको विवरण पेश गर्न लगाउने लगायतको आदेश दिन सक्छ ।
मेलमिलापबाट विवाद समाधान
- शुरुमा मेलमिलापको माध्यमबाट विवादको समाधान खोज्न अदालतबाट आदेश हुन्छ,
- सम्बन्ध बिच्छेद मुद्दामा पति पत्नी बिच मेलमिलाप गर्न अधिकतम प्रयास गर्नु पर्छ, मेलमिलाप हुने संभावना नभएको खण्डमा मात्र प्रमाणको आधारमा फैसला गरिन्छ ।
सम्पतिको जग्गा सम्पत्ति तथा आयस्रोत विवरण माग
- मेलमिलाप हुने संभावना नभएको खण्डमा अदालतले अंश सम्पतीको विवरण तथा ब्यक्तिगत आयस्रोत समेत माग गर्ने आदेश गर्दछ ।
- यसरी माग गरेको सम्पत्तिको विवरण मुद्दाका पक्षले अनिवार्य पेशगनु पर्नेछ, यदि पेश नगरी लुकाई छिपाई राखेको ठहरेमा मुद्दाबाट लुकाउनेको भाग नलगाई अन्य अंशियारले एकलौटी लिन पाउछ ।
फैसलाः
सबै प्रमाण पुगिसकेपछि अदालतले सम्बन्ध बिच्छेद हुने वा नहुने ? सम्बन्ध बिच्छेद हुने भएमा सम्पत्ति के कति पाउने लगायतका विवादित बिषयमा टुंगो लगाई फैसला गर्ने गर्दछ ।
निष्कर्शः
सम्बन्ध विच्छेदपछिको दैनिकी अत्यन्तै चूनौतीपूर्ण हुने गरेको छ। सम्बन्ध विच्छेदले बालबालिकाको भविश्य अन्यौल हुनुका साथै पारिवारिक विचलन बढ्ने गरेको पाइन्छ। सामाजिक संरचनाले सम्बन्ध विच्छेद भएको पुरुषलाई सहज रूपमा स्वीकारे पनि महिलालाई सहज रूपमा स्वीकार्ने संस्कार नबसिसकेकाले सम्बन्ध विच्छेद महिलाका लागि समस्या हुने गरेको पाइन्छ । सम्बन्ध विच्छेद गर्ने कतिपय महिलाहरु भने सीप सिकेर आत्मनिर्भरतातर्फ उन्मुख हुन खोजेको पनि देखिन्छ। आत्मनिर्भर हुने महिलाको संख्या समेत बढ्न थालेको छ।कुनै जटिल अवस्था र निर्विकल्प अवस्था बाहेक साना तिना विवाद र मनमुटावलाई आपसी सर सल्लाह र मेलमिलापको माध्यमबाट टुंगो लगाई सम्बन्ध कायम राख्न सक्नु नै उत्तम उपाय हो । महिला र पुरुषबीचको असमानता हटोस् । घर परिवारहरु टुक्रिन र विचलित हुनबाट बचुन् । कुनै पनि बालवालिकाले आमा बाबुको न्यानो मायाबाट बञ्चित हुन नपरोस् ।सबैको भलो होस, सबैको जय होस्।
-लेखक सुनार नेपाल सरकारका कानून अधिकृत हुनुहुन्छ।
