-दान बहादुर सुनार

कर्मचारीहरुमा इमान र नैतिकताको खडेरी देखिन्छ । एकातिर व्यक्तिगत स्वार्थ र लाभको लागि राज्यको ढुकुटीमा आँखा लाउने दुष्प्रवृत्ति बढिरहेको छ भने अर्कोतिर विभिन्न बहानामा सेवाग्राहीबाट गैरकानूनी रकम असुली भईरहेको छ । यस किसिमको दुष्प्रवृत्तिले कर्मचारीतन्त्र बदनाम हुँदै गईरहेको छ । केही कलुसित र बदनियत सोच भएका कर्मचारीका कारण असल र इमान्दार कर्मचारीहरु पनि बदनाम हुनुपरेको तितो यथार्थ हाम्रो सामू छ ।

 

एउटा  मान्यता छ, ‘नीतिले कमाऊ, रीतिले बाँच र प्रीतिले बाँच्न देऊ’ । यसभित्र गहकिलो कुरा लुकेको छ, तर यस्ता नीति र दर्शनहरु हिजोआज व्यवहारमा देखिन छोडेको छ । मानिसमा हुनुपर्ने प्रमुख गुण भनेकै नैतिकता, सदाचार र इमान्दारिता नै हो । यसैबाट सामाजिक, आर्थिक, राजनैतिक जीवन शुद्ध हुन्छ र यस्तै समाजले देशको समग्र चरित्र चित्रण हुने गर्छ । 

अहिले हाम्रो राज्य व्यवस्था र सार्वजनिक सेवा प्रवाहप्रति आम नागरिकको वितृष्णा बढ्दै गईरहेको देखिन्छ। विभिन्न सरकारी कार्यालयहरुबाट प्रवाह हुने सेवाप्रति आम नागरिक सन्तुष्ट हुन सकिरहेका छैनन् । सुशासनको नाराहरु नारामा मात्रै सिमीत भईरहेका छन् । सार्वजनिक सेवामा कर्मचारीबाट भईरहेका मनपरी, ढिलासुस्ती बढ्दो भ्रष्ट्राचारले कमर्चारीतन्त्र नै बदनाम भईरहेको छ । अख्तियारको रेकर्ड हेर्दा पनि दिनानुदिन भ्रष्ट्राचार र अनियमितता सम्बन्धी उजुरी बढिरहेका छन् । राज्यको ढुकुटी सहि ठाउँमा सदुपयोग हुन सकिरहेको छैन । 

नियम कानून र प्रकृया विपरित सरकारी रकम खर्च गरिनु र  प्रतिफल प्राप्त हुने भन्दा पनि जसरी पनि बजेट सक्ने मनसायले विधि र प्रकृया मिची काम कारवाही गर्ने प्रवृत्तिले बेरुजु दिनानुदिन बढिरहेको छ । आम नागरिकले सर्वसुलभ र शीघ्र रुपमा सेवा प्राप्तिको अनुभूति गर्न पाइरहेका छैनन् । एउटै फाइलको लागि पनि हप्तौ सरकारी कार्यालय धाईरहनु परेको छ । कर्मचारीहरुमा इमान र नैतिकताको खडेरी देखिन्छ । एकातिर व्यक्तिगत स्वार्थ र लाभको लागि राज्यको ढुकुटीमा आँखा लाउने दुष्प्रवृत्ति बढिरहेको छ भने अर्कोतिर विभिन्न बहानामा सेवाग्राहीबाट गैरकानूनी रकम असुली भईरहेको छ । यस किसिमको दुष्प्रवृत्तिले कर्मचारीतन्त्र बदनाम हुँदै गईरहेको छ । केही कलुसित र बदनियत सोच भएका कर्मचारीका कारण असल र इमान्दार कर्मचारीहरु पनि बदनाम हुनुपरेको तितो यथार्थ हाम्रो सामू छ । 

कर्मचारीतन्त्रभित्र देखिएको अर्को बेथिति भनेको चाकडी प्रथा हो । आफु भन्दा सिनियर हाकिमलाई विभिन्न तौरतरिकाले खुशी पार्न सक्ने कर्मचारीहरु जहिले नि लाभ लिईरहने, सेवा सुविधा र अवसरको फाईदा उठाईराख्ने र मनपरेको र चाहेको ठाउँमा सरुवा हुने अथवा लामो समय बसिरहने प्रवृत्ति बढ्दो छ । 

भ्रष्ट्राचारकै कुरा गर्ने हो भनेपनि ट्रान्सपरेन्सी इन्टरनेशनलको प्रतिवेदन अनुसार पनि कर्मचारीतन्त्रमा भ्रष्ट्राचार मौलाउँदो छ ।  अख्तियारले विशेष अदालतमा दायर गर्ने मुद्दामा सबैभन्दा बढी प्रतिवादी ‘राष्ट्रसेवक’ कर्मचारी नै हुने गरेका छन्। भ्रष्टाचार यति मौलाएको छ कि कुनै कर्मचारीले घुस नलिई काम गरिदियो भने सेवाग्राहीले कच्चा काम पो गर्‍यो कि भनेर आशंका गर्छन्। साना साना खुद्रे भ्रष्ट्राचारमा पनि कर्मचारीहरू मुछिने गरेका छन् । ठूला र नीतिगत भ्रष्टाचारमा भने कर्मचारीले सहयोगी र मतियारको भूमिका खेल्ने गरेका छन् । बालुवाटारको ललिता निवासको सरकारी तथा सार्वजनिक जग्गा हिनामिना प्रकरण, सुडान घोटाला, ओम्नी लगायत काण्डमा कर्मचारीहरूको संलग्नता देखिन्छ। राजनीतिकर्मी र कर्मचारीतन्त्र दुवै इमानदार नहुँदा सार्वजनिक प्रशासनमा अपेक्षाकृत सुधार आउन सकेको छैन। 

राम्रो कर्मचारीतन्त्र भएको देश मध्ये  जापान एउटा हो। त्यहाँ कार्यालय समयमा कुन तहको कर्मचारीले कति काम गर्ने भन्ने पहिल्यै निर्धारित हुन्छ। तोकिएको काम नसके त्यो दिन हाजिर भएको मानिँदैन। हामीकहाँ भने सेवाग्राहीको काम नगरे पनि कर्मचारीलाई खासै फरक पर्दैन। उनीहरूलाई हुने सबैभन्दा ठूलो सजाय भनेकै सरुवा मात्र हो, त्यो पनि राजनीतिक संरक्षण वा कुनै दलमा आबद्ध छैन भने मात्र।

मालपोत, नापी कार्यालय, वैदेशिक रोजगार विभाग, राहदानी विभाग, जिल्ला प्रशासन, पालिका, यातायात जस्ता जनसम्पर्क बढी हुने कार्यालयमा घूस लेनदेनका घटना पनि बढी हुने गरेको ट्रान्सपरेन्सी इन्टरनेश्नलको रेकर्डबाट देखिन्छ । अख्तियारको ‘नेपालमा भ्रष्टाचार र सुशासनको अवस्था सम्बन्धी अध्ययन’ मा सहभागी ३८.४ प्रतिशतले घूस लिनकै लागि कर्मचारीले सेवाग्राहीको काममा ढिलासुस्ती गर्ने गरेको औंल्याएका छन्। यो अध्ययन प्रतिवेदन अनुसार पनि सबैभन्दा बढी भ्रष्टाचार मालपोत कार्यालयमा हुन्छ।  ठेक्कापट्टा, खरिदबिक्रीको प्रतिशत आफूले लिएपछि नेतालाई दिनै पर्ने, नभए राम्रो ठाउँमा सरुवा नहुने र कमाउने अवसर नपाइने । एयरपोर्टबाट श्रम स्वीकृति बिना कामदार पठाउने ठूलै धन्दा छ, ठगी कसले हेर्ने ? घरदेखि होटलसम्म पुग्छ यो अवसर। कर्मचारीलाई पनि थाहा छ। 
सार्वजनिक पदमा रहेका पदाधिकारीमा उत्तरदायित्व, सक्षमता, नैतिक मूल्य–मान्यतालाई आत्मसात् गराउने वातावरण भएको खण्डमा सदाचार कायम गर्न सकिन्छ । चीनमै निजामती कर्मचारीहरूको नियुक्तिको समयमा नै सदाचारिताको परीक्षण गर्ने व्यवस्था छ । सामान्यतया सबै व्यक्तिहरूले सरकारी नियुक्तिहरू लिनुअघि विभित्र स्तरको सदाचारिता परीक्षणमा उत्तीर्ण हुनुपर्ने व्यवस्था छ । यस्तो परीक्षण तह तथा पद अनुसार फरक–फरक हुने गरेको छ । यही परीक्षणको आधारमा कर्मचारी नियुक्ति, पदोत्रति र पदस्थापना हुने भएकोले कर्मचारीमा सदाचारिता बलियो छ।

यसले सम्भावित कर्मचारीहरू असल चरित्र र उच्च निष्ठाका छन् भनी सुनिश्चित गराउँदछ । यसले सेवा प्रवाहमा जनताको विश्वास बढाउन योगदान गर्दै आएको दृष्टान्त छ । कठिन परिस्थितिमा पनि उच्च कार्यसम्पादन गर्ने शपथ खाएर सेवा प्रवेश गरेका कर्मचारीले सधैं आफूलाई अब्बल साबित गर्न सक्नुपर्छ । त्यसको लागि सेवा प्रवाहमा नवीनतम विधि, प्रक्रिया, शैलीको अनुसरण गर्नुपर्दछ ।

केही कर्मचारीहरुले राम्रो गर्दागर्दै पनि पीडा भोगिरहनु परेको छ। कर्मचारीको मनोबल गिर्दो हुनु, कर्मचारीमा तालिमको अभाव, सूचनामा पहुँचको कमी, सहभागितामूलक निर्णय प्रणालीको अभाव, सेवाग्राहीसँग पृष्ठपोषण लिने प्रणालीको अभाव, सदाचारयुक्त आचरण नहुनु, कमजोर तलबी व्यवस्था, अधिक राजनीतिक हस्तक्षेप र चाकडीजन्य संस्कृतिले प्रश्रय पाएको कारण कर्मचारीको कार्यसंस्कृति प्रभावित हुँदै आएको छ । यसबाट कर्मचारीको मनोबल कमजोर भई सार्वजनिक सेवा प्रभावकारी हुनसकेको छैन । यसर्थ पनि सेवा प्रवाहलाई प्रभावकारी तुल्याउनको लागि कर्मचारी उत्प्रेरित हुन आवश्यक छ । उत्प्रेरित कर्मचारीले मात्र आचरणमा सुधार ल्याउन सक्दछ ।

तसर्थ,  राष्ट्रसेवक कर्मचारीहरुले राष्ट्रसेवकको रुपमा राष्ट्रसेवामा प्रवेश गर्दै गर्दा जुन किसिमको शपथ खाएका छन् । त्यसलाई केही थोरै पालना गर्ने होर र राष्ट्र प्रति उच्च सेवाभाव र मोह राखेर अगाडि बढ्ने हो भनेपनि विस्तारै देश सम्वृद्धिको दिशामा अगाडि बढ्ने निश्चित छ । सबैभन्दा ठूलो कुरा त कर्मचारीहरुमा सदाचार र नैतिकता हुन जरुरी छ । अनावश्यक लोभ लालच राख्ने, राज्यको ढुकुटीमा कुदृष्टि लाउने, सेवाग्राहीलाई दुःख दिने प्रदुषित सोच र चक्रव्युहबाट माथि उठ्नु आवश्यक छ । राष्ट्र र राष्ट्रियताको सवालमा संवेदनशील भई सम्वृद्ध राष्ट्रको निर्माण अहिलेको टड्कारो आवश्यकता हो भन्ने कुरा सबै कर्मचारीहरुले मनन् गर्न आवश्यक छ । धन्यवाद !!


- लेखक नेपाल सरकारका कानून अधिकृत हुनुहुन्छ ।