नेपाली शुद्ध लेखौँ: रु र रू मा झुक्किनुहुन्छ? आउनुहोस् द्विविधा निवारण गरौँ

रु र रू मा झुक्किनुहुन्छ ? आउनुहोस् द्विविधा निवारण गरौँ।

१. रु (ह्रस्व) र रू (दीर्घ) का सम्बन्धमा अधिकतर प्रयोगकर्ता द्विविधामा परेको देखिन्छ । कतिपयलाई त यी दुईबीच भेद छ भन्ने पनि थाहा नहुन सक्छ ।
२. रु र रू को प्रयोग हुने शब्दहरूलाई पहिचान गरी ध्यान दिएर प्रयोग गरेमा द्विविधा हट्तै जान्छ ।
क. रु को प्रयोग

- रु को प्रयोग नेपालीमा अव्यय जनाउने शब्द, पुलिङ्गी (संस्कृतमा पुंलिङ्गी) शब्द र नपुंसकलिङ्गी शब्दमा प्रयोग भएको पाइन्छ ।
जस्तैः बरु, गुरु, सरुवा, तरुल, तरु (रुख), सुरु आदि ।
-नेपाली धातु वा क्रियापदमा रु प्रयोग गरिन्छ ।
जस्तैः रुनु, रुझ्नु, रुँदै, रुँग्नु आदि ।
-रुपैयाँ, रुघा, रुवा, रुई आदि ।

ख. रू को प्रयोग

रू को प्रयोग निम्नाङ्कित शब्दहरूमा गरिन्छ :
-नेपालीमा बहुवचन जनाउन प्रयोग गरिने "हरू"
-अन्य भन्ने अर्थमा प्रयोग हुने "अरू"
-संस्कृतको "रूप" र यसैबाट बन्ने शब्दमा = रूप, रूपसी, रूपक, रूपेण, रूपान्तर, रूपा, सरूप आदि ।
-स्त्रीलिङ्गी नाममा जस्तैः सरू, पारू, चारू आदि ।
-नेपाली क्रियापदमा जस्तैः = गरूँ, भरूँ, छरूँ, मरूँ आदि ।
दीर्घ रू हुने शब्दमात्रै ध्यान दिन सके बाँकीमा ह्रस्व प्रयोग गर्न गाह्रो हुँदैन ।

केही संयुक्त वर्णबारे जानकारी

१. द्य = द् + य (यसको उच्चारण ध्य होइन)
    जस्तैः विद्या, विद्यमान, विद्यालय आदि ।
२. द्द = द् + द
    जस्तैः उद्देश्य, रद्द, रद्दी आदि ।
३. द्ध = द् + ध (तल झुन्डिएको अक्षर पूर्ण हुन्छ)
     जस्तैः बुद्ध, बुद्धि, सिद्धि, सिद्धान्त आदि ।
४. द्व = द् + व
     जस्तैः द्वारा, द्वार, विद्वान्, द्वन्द्व आदि ।
५. क्ष = क् + ष (कक्ष)
६. ज्ञ = ज् + ञ (ज्ञान)
७. द्म = द् + म (पद्म)
८. क् + रि = क्रि (क्रिया, क्रियाकलाप आदि)
९. क् + ऋ = कृ (कृष्ण, कृषि आदि) रि र ऋ फरक हुन् ।
१०. स्र = स् + र (स्रोत)
११. श्र = श् + र (श्रावण)

नेपाली भाषामा विवादरहित विषय

अ. तत्सम शब्दका सन्दर्भमा
नेपाली भाषाको माउभाषा संस्कृतभाषा हो । नेपाली भाषामा साठीदेखि सत्तरी प्रतिशत शब्द तत्सम छन्। संस्कृतबाट रूप परिवर्तन नभई जस्ताको तस्तै नेपालीमा आएका शब्दलाई तत्सम भनिन्छ। संस्कृत व्याकरण पाणिनिको अष्टाध्यायीमा उल्लिखित व्याकरणसूत्रासार चल्ने भएकाले संस्कृतभाषामा कुनै विवाद हुँदैन। यस सन्दर्भमा तत्सम शब्दका हकमा नेपाली भाषाविद्हरूमा पनि कुनै मतभेद छैन अर्थात् तत्सम शब्दलाई नेपालीमा समेत संस्कृत व्याकरणकै नियमानुसार लेखिन्छ।

उदाहरणका लागि : शिव, विष्णु, गणेश, हरि, पार्वती, लक्ष्मीजस्ता ईश्वर वा भगवान्‌का नाम जस्ताको तस्तै लेखिन्छ। त्यसैगरी तत्समका रूपमा परीक्षा-परीक्षण-निरीक्षण-सुपरिवेक्षण-राष्ट्र-देश-आकाश-विद्यालय-कार्यालय-संसद्-न्यायालय-न्यायाधीश-अवहेलना-हर्ष-रोदन-प्रेम-अनुराग-देवता-सञ्चालन-परिचालन-विभेद-अपेक्षा-ज्ञान-ध्यान-विश्राम-ऋषि आदि तत्सम हुन्।

तत्सम शब्दहरूको उचित पहिचानका लागि मूलतः शब्दमा प्रयोग भएका श-ष-ञ-ण-क्ष-ज्ञ जस्ता अक्षरलाई ख्याल गर्न सकिन्छ ।

आ.  क्रियापदका सम्बन्धमा

केही अपवादबाहेक नेपाली भाषामा क्रियापदसँग सम्बन्धित विषयमा विवाद देखिँदैन । नेपालीमा पनि क्रियापदलाई जस्तो उच्चारण गरिन्छ त्यस्तै लेखिन्छ।
उदाहरणका लागि: 

क. छन्, हुन्, हस्, होस्, गर्नुहोस्, लेख्नुहोस्, आओस्, जाओस्, गरोस्, गरून्, भनून्, देखून् जस्ता क्रियापद अन्त्यमा हलन्त (खुट्टा काटेर) लेखिन्छ।
ख. निम्न आदरार्थी क्रियापदमा पनि हलन्त लेखिन्छ । गर्, हिँड्, भन्, लेख् आदि । तँ गृहकार्य गर् । घर गइहाल् ।
ग.  मध्यम आदरार्थी क्रियापदमा हलन्त लेखिँदैन । अजन्त लेखिन्छ । गर, हिँड, भन, लेख आदि । तिमी गृहकार्य गर । तिमी घर गइहाल ।
घ.  उच्च आदरार्थी क्रियापदमा प्रयोग हुने प्रत्यय "नुहोस्" जोडिन्छ । तपाईँ गृहकार्य गर्नुहोस् । हजुर घर गइहाल्नुहोस् ।
ङ.  मध्यम आदरार्थी क्रियापदका अन्तमा उकार आएमा दीर्घ लेखिन्छ । तिमी आऊ । घर जाऊ । लेख्न लगाऊ । काम छिटो सिध्याऊ ।

नेपाली भाषामा रहेका केही भ्रम
१. स्त्रीलिङ्गी शब्दका अन्त्यमा दीर्घ लेखिन्छ।
यो मान्यता आधा सत्य र आधा असत्य हो । नेपाली मूल शब्द, तद्भव वा आगन्तुक नेपाली शब्दका हकमा यो नियम लागू हुन्छ ।
उदाहरणका लागि : दिदी-बहिनी-माइजू-फुपू-राम्री-काली-सानी-प्यारी-साली आदि । तर तत्सम शब्दका हकमा यो नियम लागू नहुन सक्तछ । स्त्रीलिङ्गी भए तापनि निम्नाङ्कित शब्दहरू अन्तमा ह्रस्व नै हुन्छन् (निश्चित प्रत्यय लागेर बनेका हुनाले) ।

- स्मृति
- कृति
- प्रकृति
- सृष्टि
- दृष्टि
- शक्ति

"म स्त्री हुँ । त्यसैले मेरो नाम त स्मृती/कृती हुनुपर्छ" भन्ने भ्रम नपाल्नुहोला ।
अन्तमा दीर्घ हुने तत्सम स्त्रीलिङ्गी शब्दहरू : देवी-पार्वती-उर्वशी-लक्ष्मी-नारी आदि।

केही शब्द निर्माण प्रक्रिया

- कवि+इन्द्र = कवीन्द्र (इ+इ = ई)
- सु+दीक्षा = सुदीक्षा
- सत्+इच्छा = सदिच्छा (सन्धि हुँदा त् द् मा परिणत)
- वि+परि+इत = विपरीत (इ+इ = ई)
- सत्+कर्म  = सत्कर्म (वर्णको प्रथम र द्वितीय अक्षरमा त् परिणत नहुने)
- सत्+विचार = सद्‍विचार
- सत्+भाव = सद्‍भाव
- सत्+मार्ग = सन्मार्ग
- जगत्+ईश्वर = जगदीश्वर
- ऋक्+वेद = ऋग्वेद
- वाक्+ईश्वर = वागीश्वर
- परि+ईक्षा = परीक्षा..परीक्षण
- निर्+ईक्षण =  निरीक्षण
- नमस्+कार = नमस्कार
- नमस्+ते = नमस्ते (ते भनेको संस्कृतमा "तिमीलाई" हो ।)

जानिराखौँ !

- भएकोले/गरेकोले आदि (अशुद्ध)
- भएकाले/गरेकाले (शुद्ध)
   (कारण : तिर्यक् कारक । एकवचन र बहुवचन सबैमा लागू हुने)

- गर्नको लागि/निम्ति (अशुद्ध)
- गर्नका लागि/निम्ति (शुद्ध)
   (लागि/निम्ति भन्दा अगाडि सधैँ का (आकार) प्रयोग गर्ने)

- सधन्यवाद सहित (अशुद्ध)
- सधन्यवाद वा धन्यवादसहित (शुद्ध)
   (स ले सहितलाई नै जनाउँछ)

- यो कार्यालयको (अशुद्ध)
- यस कार्यालयको (शुद्ध)
  जाँच्नका लागि : यो (कार्यालय) को = योको (मिल्दैन)
  यस (कार्यालय) को = यसको (मिल्दछ)।

व्य कि ब्य भन्ने सम्बन्धमा
-धेरैजना यसमा झुक्किनुहुन्छ । यसलाई सम्झने सजिलो तरिका छ : नेपाली शब्दका रूपमा प्रयोग हुने तत्सम शब्दमा "ब्य" को प्रयोग भेटिँदैन । तसर्थ निर्धक्ककासाथ "व्य" को प्रयोग गर्न सकिन्छ ।
--दिव्य, व्यवहार, व्यस्त, व्यर्थ, व्यवसाय, व्यवधार, एकलव्य, व्यापार, व्यायाम आदि ।
तर,
तत्सम (कुनैकुनै), नेपाली शब्द वा तद्भव शब्दका हकमा ब्य/ब्या प्रयोग गर्ने ।
जस्तैः ब्याउनु, ब्याज आदि ।

नझुक्किनुहोला !

- अनविज्ञ (अशुद्ध)
- अनभिज्ञ (शुद्ध)
- सर्भेक्षण (अशुद्ध)
- सर्वेक्षण (शुद्ध)
- इकाइ (अशुद्ध)
- एकाइ (शुद्ध)
- पुनर्स्थापना (अशुद्ध)
- पुनःस्थापना (शुद्ध)

धेरैले गल्ती गर्ने विषय !

- बोल्नको लागि (अशुद्ध)
- बोल्नका लागि (शुद्ध)

जानकारीका लागि,

- "लागि/निम्ति" भन्दा अगाडि सधैँ आकार लगाउने ।
- गर्नका लागि, मेरा लागि, तिम्रा लागि आदि ।

- यो देशमा (अशुद्ध)
- यस देशमा (शुद्ध)

शब्दमा विभक्ति लागेमा सोभन्दा अगाडि आउने "यो" चाहिँ "यस" मा परिणत हुन्छ ।
उदाहरणका लागि,
यो देश = यस देशमा, यस देशको, यस देशले आदि ।

ह्रस्व-दीर्घ कसरी जान्ने?

तत्सम शब्दमा "ति/टि/धि/नि/मि" प्रत्यय लाग्दा ह्रस्व हुने

-स्मृति/नीति/ध्वनि/विधि/भूमि/सृष्टि/दृष्टि/स्फीति/स्थिति/गति/क्षति/रीति/प्रकृति/कृति आदि ।

नेपाली इच्छार्थक क्रियापदका अन्तमा दीर्घ हुने (साथै चन्द्रविन्दु पनि हुने)

·लेखूँ/भनूँ/गरूँ/दिऊँ/लिऊँ/पाऊँ/जाऊँ आदि । जस्तैः म कविता लेखूँ । म देशलाई माया गरूँ । (म सर्वनामका हकमा)
·लेखौँ/भनौँ/जाऔँ/खा‌औँ आदि बहुवचनमा प्रयोग हुने । हामी कविता लेखौँ । हामी देशलाई माया गरौँ ।

कसैलाई आदेश दिँदा अथवा आग्रह गर्दा क्रियापदका अन्तमा दीर्घ हुने

·तिमीले भनेको मान्नू । मैले भनेको काम गर्नू । भ्रष्टाचार नगर्नू । मलाई कमल ल्याइदिनू । एकपटक सत्य कुरा भनिदिनू ।
·तिमी घर जाऊ । तिमीले प्रशस्त पानी खाऊ (पिउने अर्थमा) । पढाइमा ध्यान लगाऊ ।

"ईन/ईण" प्रत्यय लागेका तत्सम शब्द दीर्घ हुने

-नवीन-शालीन-तत्कालीन-ग्रामीण-सर्वाङ्गीण आदि ।
·स्मरणार्थ : जमिन आगन्तुक शब्द हो, जसमा ह्रस्व प्रयोग गरिन्छ ।

·"ईक्षा/ईक्षण" प्रत्यय जोडिँदा दीर्घ हुने

-परीक्षा-समीक्षा-प्रतीक्षा-परीक्षण-निरीक्षण आदि ।

"र्ण/र्ति/र्व" भन्दा अगाडि आउने इकार वा उकार धेरैजसो दीर्घ हुने

-सम्पूर्ण/पूर्ण/पूर्व/जीर्ण/विदीर्ण/सङ्‍कीर्ण/मूर्ति/पूर्ति/ऊर्जा आदि ।

"शील" प्रत्यय लागेका शब्द

-लगनशील, उत्थानशील, ऊर्जाशील, कार्यशील, क्रियाशील आदि ।
(तपसिल आगन्तुक शब्द हो जसमा शील प्रत्यय लागेको होइन ।)

इक प्रत्यय लागेका शब्द ह्रस्व हुने

-सामाजिक, शारीरिक, आकस्मिक, जैविक, मानसिक, व्यावहारिक, व्यावसायिक आदि ।

#स्मरणार्थ अपवादका रूपमा = प्रतीक र निर्भीक ।

इत प्रत्यय लागेका शब्द ह्रस्व हुने

-शिक्षित, लक्षित, इच्छित, जीवित, पीडित आदि ।
तर विपरीत = वि+परि+इत (इ+इ = ई)

तत्सम शब्द कसरी चिन्ने ?
संस्कृतबाट नेपालीमा जस्ताको तस्तै आएका शब्दलाई तत्सम शब्द भनिन्छ । यस्ता शब्द पहिचान गर्ने केही आधारहरू देहायबमोजिम छन् :

१. अन्य वर्णका साथै तत्सम शब्दमा "श, ष, ज्ञ, ञ, ण, क्ष, ऋ" जस्ता अक्षरहरूको प्रयोग गरिएको देख्न सकिन्छ ।
उदाहरणका लागि:
शब्द-शुद्ध-शुद्धीकरण-शोध-शौचालय-संशोधन-दोष-शोषण-विशेषता-शैल-शेष-शिशिर-शृङ्खला-षोडशी-षष्ठी-दश-देश-राष्ट्र-ज्ञान-यज्ञ-सञ्चालन-प्रदेश-परदेश-सञ्चालन-सञ्जाल-सन्तोष-दण्ड-देवर्षि-ऋण आदि ।

२. "वि" प्रयोग भएका अधिकतर शब्द:  विकास-विनाश-विरोध-विकार-विशेषता-विशेषण-विभिन्न-संविधान-विधान-विधि-विधाता-प्रविधि-प्रवीण-विद्या-विज्ञान आदि ।

३. ष्य/श्य प्रयोग भएका शब्द: उद्देश्य, दृश्य, भविष्य, सादृश्य आदि ।

४. "व्य" लागेका शब्द: व्यय, व्यवहार, व्यवधान, व्यक्त, व्यक्ति, व्यापार, व्यवस्था, व्यवस्थापन, व्यवस्थापिका, व्यवसाय आदि ।

                                                                            शुद्धअशुद्ध शब्दहरू

- कवीन्द्र लम्साल