महिला र पुरुष बराबर वा समान हुन् भन्ने वहस, पैरवी हुन थालेको तीन शताब्दी भन्दा बढी हुन थालिसक्यो । सन १८४८ को सेनिका फल्स सम्मेलनबाट महिला अधिकारको बहस शुरु भएको हो। यसले १९ औँ शताब्दी वा त्यो भन्दा पहिलादेखि नै महिला उत्पीडनको शिकार हुँदै आएको रहेछ भन्ने सवाललाई प्रष्ट पार्छ।
सेनिका फल्स अमेरिकामा सम्पन्न भएको उक्त सम्मेलनमा महिला, पारिवारिक, राजनीतिक, आर्थिक, शैक्षिक, पेशागत तथा नैतिक रुपमा उत्पीडनमा परेको कारण महिलाको अधिकार सम्बन्धी सम्मेलन गर्नुपर्ने भनी प्रस्तावनाहरु तथा घोषणापत्र नै जारी गरी महिला अधिकार प्राप्ति सम्बन्धी अभियान, आन्दोलन जारी भएको घोषणा विश्वका अगुवा महिलाहरुले गरेका थिए।
तीन शताब्दीदेखि जारी महिला अधिकार सम्बन्धी आन्दोलनको परिणामस्वरुप महिलालाई विभिन्न अधिकार सम्पन्न बनाइयो। पाश्चात्य मुलुकदेखि लिएर हाम्रा पूर्वीय मुलुकसम्म यस्ता हजारौँ अभियानहरु भए र निरन्तर जारी छन्। जहाँ महिलाले मानिसको दर्जा नभई वस्तुको हैसियतको रुपमा जीवन विताइरहेको अवस्थामा महिला पनि मानिस हुन् भन्नेदेखि लिएर महिला पुरुष सरह स्वतन्त्रपूर्वक बाँच्न, स्वतन्त्र रुपमा हिडडुल गर्न, सम्पत्ति आर्जन गर्न, नीति निर्माणमा समान रुपले सहभागी हुन, आफ्नो आवाज सबै माझ पुर्याउन सक्षम भएकाले समान छन् भन्नेसम्मका आन्दोलनका आवाजहरु गुञ्जिरहेको छ। यति लामो अवधिको संघर्ष र आन्दोलनले अझै पनि आफ्नो लक्ष्य हासिल गर्न सकेको छैन।
महिला समानता सम्बन्धी नेपाली परिवेशलाई केही विश्लेषण गर्न मन लाग्यो वर्तमान परिवेशमा नेपाली राष्ट्रपति बनी देशको अभिभावकको दायित्व बहन गरेको छ। तर, नेपाली प्रधानमन्त्री बन्न भने सकेको छैन। महिला व्यवस्थापिका संसदको सभामुख भए तर कुनै राजनैतिक पार्टीको अध्यक्ष भएको अवस्था छैन। तर नेपाली उखान जस्तै ‘नभएको मामा भन्दा कानो मामा जाति’ भनेर बस्नु बाहेक अरु बिकल्प छैन नेपाली आम महिलालाई। साधन र स्रोतमाथिको आधिपत्य हुने र शक्तिको स्वामित्व हुने ठाउँमा महिलाको उपस्थिति र प्रतिनिधित्व रहेको कमै मात्रामा पाइन्छ, अझ भनौँ शुन्य प्रायः छ। यसबाट सेरेमोनियल (Ceremonial) स्थानमा मात्र महिलालाई प्रतिनिधित्व गराइएको भान हुन्छ।
देशको दर्पणको रुपमा चिनिने संविधान लगायतका अन्य कानूनी दस्तावेजहरु अध्ययन र विश्लेषण गरियो भने महिलाको अवस्था र स्तर पुरुषसँग समान रहेको र महिलाको अवस्था पनि पुरुष सरह नै छ कि भन्ने भान हुन्छ। कानूनमा महिलालाई अधिकार उपभोग गर्नका लागि पुरुष सरह समानता दिई सक्षम र सवल बनाएको छ। नेपालको संविधानको मौलिक हकहरुको हरेक धारामा महिला र पुरुष समान हुन् र महिला भएकै आधारमा विभेद भयो भने विभेद गर्नेलाई कानूनी दायरामा ल्याई कानूनी दायित्व समेत बहन गराउने भन्ने व्यवस्था गरेको छ। अझ महिलालाई पुरुष सरह नै बराबरी स्थानमा ल्याउनका लागि आरक्षण र सकारात्मक विभेदको समेत विशेष व्यवस्था गरेर महिलालाई पुरुष सरह समाजमा समान दर्जामा ल्याउने प्रयास गरिएको छ।
कानूनी दस्तावेजको समानता पाएर समान हैसियत पाएको महिलाले व्यवहारिक जीवनमा भने समानता पाएको छैन? भन्ने पक्षलाई हेर्दा सम्पत्ति सम्बन्धी हकमा महिला र पुरुषको बराबर हक हुने भन्ने व्यवस्था छ तर व्यवहारमा हेर्ने हो भने २०६८ सालको जनगणनाको प्रतिवेदनबाट १९.७१ प्रतिशत महिलाको मात्रै सम्पत्तिमा स्वामित्व रहेको देखिन्छ। यो अनुपातमा महिलाको सम्पत्तिमा स्वामित्व देखिनुको पछाडिको कारण चाहिँ महिलाको नाममा जग्गा पास गर्दा सरकारलाई तिर्नुपर्ने करमा २५ प्रतिशत को छुटको व्यवस्था हो। लगभग २० प्रतिशत महिलाले सम्पत्तिमा स्वामित्व ग्रहण गरेको तथ्यांकले देखाउँछ तर व्यवहारमा उक्त स्वामित्वको वास्तविक उपभोग गर्न महिला स्वतन्त्र हुँदैनन्। आफ्नो स्वामित्वमा रहेको सम्पत्तिको अन्य कारोबार गर्ने लगायतका कार्य गर्नका लागि पुरुषमा नै निर्भर हुनुपर्ने बाध्यता अझ बढी छ।
आफ्नो बौद्धिक क्षमताको प्रदर्शन गरेर महिलाले आफूलाई विभिन्न तह तप्कामा उभ्याई आफ्नो जिम्मेवारी पूरा गर्न सक्षम र सफल भएका पनि छन्। पुरुषसँगै आर्थिक गतिविधिमा समान सहभागिता जनाउँदै काँधमा काँध मिलाएर नेपालको सर्वोच्च अदालतको पूर्व प्रधान न्यायधिश शुशिला कार्की, माइती नेपालका अध्यक्ष अनुराधा कोइराला, नेपाल उद्योग बाणिज्य महासंघको अध्यक्ष पदमा पुग्न सफल भवानी राणा केही हातका औँलामा गन्न सकिने उदाहरण हुन्। नेपालको निजामती सेवामा महिलाको सहभागिता उल्लेख्य रुपमा बढीरहेको पछिल्लो तथ्यांकबाट देखिएको छ। निजामती किताबखानाको पछिल्लो तथ्यांक अनुसार नीजामती सेवामा ८२ हजार ४ सय ९६ जना कर्मचारी मध्ये ६६ हजार ५ सय ७५ पुरुष छन् भने महिला कर्मचारीको हालको संख्या वृद्धिको अवस्थामा पनि १५ हजार ९ सय २१ मात्र रहेको छ । यो संख्या भनेको मात्र १९.३ प्रतिशत मात्र हो । देशको कूल जनसंख्याकको ५१.५ प्रतिशत हिस्सा ओगटेको महिलाको उपस्थिति देशको कूल जनसंख्याको तुलनामा निकै कम हो।
भनिन्छ कुनै पनि सफल पुरुषको पछाडि महिलाको हात हुन्छ भन्ने सबैले मनन गरेकै हुनुपर्छ। तर यही हाम्रो समाजमा सफल महिलाको पछाडि पुरुषको हात हुन्छ भन्नलाई अन्कनाउँछन् किनभने महिलाको दाँजोमा दोहोरो जिम्मेवारी लिन र कार्य विभाजन गर्न पुरुष तयार हुँदैनन्। एउटा उदाहरण हेरौँ, कामकाजी अर्थात् दैनिक पारिश्रमीक (तलब) आउने महिलाको दिनचर्या कहाँबाट शुरु हुन्छ, त्यो सबैलाई थाहा नै छ। एका बिहानै उठेर नित्यकर्म सकाएर आफू तथा परिवारलाई तातो पानी तथा चिया पुर्याउने कामबाट शुरु हुन्छ । चिया पुर्याएरर आएर आफू पनि चिया पिउँदै खाना बसाल्दै भाँडा माझ्न लाग्दा त्यो चिया पनि पिउन बिर्सिन्छन् । खाना पकाउँदै छोराछोरीका कपडा पनि धुनैपर्ने हुन्छ। यस्तो गर्दागर्दै खाना पाक्छ र घडीको सुइले बिहानको ८ बजेको देखाउँछ। त्यतिबेलासम्म बल्ल उठेर चिया पिउँदै पत्रिका तथा मोबाइलमा ध्यान दिइरहेको श्रीमानलाई खान खाने बेला भयो छिटो तयार हुनुस् भन्दै झक्झकाउनु पर्छ। परिवारका अभिभावक (सासु,ससुरा) लाई चिया र बिहानको खाजा दिँदै छोराछोरीलाई विद्यालय पठाउन हतार हतार खाना खुवाउनु पर्छ। अनि दिउँसोलाई टिफिन (खाजा) तयार गर्दै गर्दा छोराछोरीको विद्यालय पठाउन हतारहतार उनीहरुलाई तयार गरी यातायताको सुविधा भएको ठाउँमा सवारी साधन अर्थात् बसमा चढाउँदै बाईबाई गर्छिन् । यदि यातायत नभएको ठाउँमा विद्यालय पुर्याउन जान्छिन्। त्यहाँ सकिन्छ एउटा जिम्मेवारी, त्यसपछि शुरु हुन्छ अर्को जिम्मेवारी आफ्नो कार्यालयको तयारी। फेरि श्रीमानलाई खाना खान बेड रुममै गएर बोलाउँछिन र बिहानको खाना खान बस्छिन्। यस्तैमा घडीको सुइले बिहानको ९ बजेको देखाउँछ र दुई गाँस खाना पनि राम्रोसँग खान नपाउँदै हतार हतार कपडा फेरेर कार्यालयको लागि बाहिरिन्छिन्। दिनभरि कार्यालयमा काम गर्दै गर्दा सासु ससुराले खाना, खाजा खाए खाएनन् भनेर बुझ्नु पर्छ, फेरी फोन नगरे भोलिदेखि गैर जिम्मेवार बुहारीको उपमा जोडिन थाल्छ। कार्यालयमा पनि महिलालाई महिला भनेर सहकर्मीहरुले गर्ने फरक व्यवहार सामना गर्नु पर्छ । कार्यालयमा पनि महिला भएकै कारणले सँगैका सहकर्मीले अवसर पाउने तर ती महिला त्यसबाट वञ्चित हुनुनु पर्छ। तपाईं महिला घर व्यवहार हेर्नुपर्ने, बालबच्चा हेर्नुपर्ने तपाईंले सक्नु हुन्न त्यही भएर....भनेर उपलब्ध हुने अवसरबाट हाकिमले पनि हिच्किच गर्छन्। महिलाले त्यो जिम्मेवारी बहन गर्न सक्छ वा सक्दैन भनेर सोच्नु वा सोध्नु पनि आवश्यक ठानिदैन। सिधै निर्णय गर्छन् कि महिला भएकोले ........। कार्यालयमा महिलालाई काम राम्रो गर्नु भयो, यसलाई निरन्तरता दिनुहोस् भनेर कहिल्यै प्रशंसा गर्दैन तर तपाईको कपाल कति राम्रो, तपाईको हाँसो कति राम्रो भनेर व्यक्तिगत कुराहरुमा टिका टिप्पणी गर्छन्।
महिलाले आफ्नो व्यक्तित्व तथा बौद्धिक विकासको लागि सँधै हाकिमसँग झगडा गरेर नै अवसर लिनुपर्ने हुन्छ। यस्तै परिवेशमा महिला र पुरुष समकक्षी सँगै एउटै प्रकृतिको काम गरिरहेको छ भने महिलाको टेबल हेरेर कति अव्यवस्थित टेबुल भनेर टिप्पणी गर्छन् त सोही समयमा पुरुषको टेबुल हेरेर एकै समयमा कति धेरै काम गर्नुभएको भनेर प्रशंसा गर्छन्। टिप्पणी गर्ने मानिसले सोच्दैन कि किन यस्तो धेरै मिसिलहरु टेबुलमा फैलिएका छन्, सिधै महिला न हो, यस्तै गर्छन् भन्ने रेडिमेड सोचेले आफूले आफैंलाई ठीक भएको प्रमाणित गर्छन् । त्यसैगरी काम गरीरहँदा एक शाखा अधिकृत महिला र नायव सुब्बा पुरुष एकै कोठामा काम गरिरहेको छ भने कोही सेवाग्राही कार्यकक्षमा प्रवेश ग¥यो भने ती पुरुषलाई सर भनेर सम्बोधन गर्छन् भने महिलालाई दिदी वा बहिनी भनेर सम्बोधन गर्छन् । अझ बहिनी सर कहाँ हुनुहुन्छ भनेर सोध्न पन िबेर लगाउँदैनन्।
यस्तो बिहानदेखिको असमान व्यवहार र असिमित कार्यबोझका साथ दिनभरी काम गर्छिन् । छोरा छोरीले बिहान आमालाई खेलौना चाहियो, कपी चाहियो, सिसा, कलम सकिएको छ भनेको याद आउँछ, आज ति चिज घरमा पुगेन भने बच्चाहरुले खेल्न, लेख्न पढ्न पाउँदैनन् भन्ने कुरा दिमागमा खेलाउँदै काम गर्दै दिन बित्छ र बेलुका ५ बजेको घण्टी बज्छ, धेरै पटक अनुरोध गरेपछि हाकिमले उउटा प्रस्तुती दिन अवसर दिनुभएकोमा कृतज्ञ हुँदै भोलिको प्रिजेन्टेशन (प्रस्तुती)को लागि साथीहरुसाग सल्लाह गर्दै विदाई हुँदै बसलतिर दौडिन्छिन् महिला।
खाना, तरकारी तथा बाल बच्चाको बिहानको मागका सामानहरु बजारबाट लिएर लखतरान हुँदै जब घर पुग्छिन, घरमा बालबच्चाले खाए खाएनन्, सासु ससुराले दिउँसो खाजा खानु भयो वा भएन भनेर हेर्न नै हतारो हुन्छ । छोरा छोरी किन ढिला आएको भन्दै गन्गन गर्न थाल्छन् र उनीहरुको खेलौना र कपी कलम दिएर उनीहरुलाई फकायँदै एकछिन रमाइलो गर्छिन् । त्यसपछि फेरि शुरु हुन्छ बेलुकाको भान्छाको तयारी । सासुलाई रोटी, ससुरालाई ढिँडो, छोराछोरीलाई भात गर्दै विभिन्न परिकार बनाउँदै छोराछोरीको गृहकार्य (होमवर्क) गरे गरेनन् हेर्दै गर्दा बेलुकाको ८ बज्छ, बालबच्चालाई खाना खुवाउँछिन् । सासु ससुरालाई पनि खाना खान दिन्छिन् । त्यसपछि श्रीमान कायाृलयबाट नआएसम्म कुर्छिन् । श्रीमान कार्यालयबाट घर आइपुगेपछि बल्ल राती अबेर भएपछि आरामले सँगै खाना खान बस्छिन् । बिहान उठेदेखिको असिमित कार्यबोझ, आरामबिहिन कामले गर्दा शररिको हरेक पार्ट पार्ट दुखेको हुन्छ, अझ कार्यालयको (असाइन्मेन्ट) जिम्मेवारी बाँकी नै छ, त्यो पनि गर्नु नै प¥यो । राती ढिलासम्म बसेर भएपनि त्यो काम सकाउनै पर्छ । बिहानको ४ बजेदेखि राती १२ बजेसम्मको समयसम्म देश र विश्वमा के कस्ता घटनाहरु भइरहेका छन् त परै जावस् आफ्नो घरको छिमेकमा के भइरहेको छ भन्ने समाचार समेत सुन्न र थाहा पाउन पाउँदिनन् । राती ढीला भयो सुत्न, भोलि बिहान उठ्यो फेरी त्यही रुटिन पुनः दोहोरिन्छ।
महिलाको दोहोरो जिम्मेवारीको भूमिका, असिमित काम गर्नुपर्ने बाध्यता, आराम बिना नै काममा खटिनुपर्ने जस्ता कारणले महिला नीति निर्माणमा पुगन कठीन भएको र पुगेपनि पुरुष सरह सहभागिता जनाउन असमर्थ हुन पुग्छिन्।
अनेक किसिमको अप्ठ्यारो परिस्थितिसँग जुझेर सामना गरेर, घरायसी काम, घर व्यवहार लगायत सम्पूर्ण जिम्मेवारी सकिएपछि र त्यसबाट अलग फूर्सद भएपछि बल्ल पुरुषसँग सँगै प्रतिष्पर्धामा जान महिला बाध्य छन्, यो कत्तिको न्यायिक छ ? जबकि पुरुषको लागि प्रतिष्पर्धा, वृत्ति विकासको अवसर लगायतको कार्यमा घरायसी जिम्मेवारीको कुनै असर पर्दैन। किनभने घरमा रहेको महिलाले उक्त सम्पूर्ण घर र घर व्यवहारको जिम्मेवारी लिएर पुरुषलाई स्वतन्त्र बनाइएको हुन्छ । यति हुँदाहुँदै पनि महिलाको जिम्मेवारी मूल्यांकन गरिन्न, केवल गरिन्छ त अवमूल्यन र महिलालाई कमजोर महिलाको संज्ञा, महिला कहिले अगाडि बढ्न सक्दिनन् भनेर गाली गर्छन् । महिलाको नामको पछाडि एउटा विशेषण थपिन्छ ‘महिलाको जातले केही पनि गर्न सक्दैनन्।’ महिला अलि सक्रिय भएर काम गर्न थाल्यो भने ‘बढी जान्ने भाको’ भन्छन् भनेर अलि सावधानीपूर्वक विस्तारै काम गर्न थाल्यो भने ‘महिलाको जात न हो’ भनेर कुरा काट्न थाल्छन्।
यसरी आम महिलाले घरायसी कामकाज तथा घरायसी व्यवहारका कारण पुरुषको वृत्ति विकासमा कहिल्यै पनि बाधक र रोकावट पैदा गरेको हुँदैन। तर, तिनै महिलाको वृत्ति विकासको जब पालो आउँछ, तब सबै घरायशी कामकाज र घरायशी सम्पूर्ण व्यवहारहरु सम्हाली सकेपछि त्यसपछि बाँकी रहेको समय मिलाएर अध्ययन गर्ने तथा विभिन्न अनुसन्धानात्मक कार्य गर्नुपर्छ । अब प्रश्न यहाँ सिर्जना हुन्छ। यो समानता नै समानताको दस्तावेज र नाराले गुञ्जायमान भएको हाम्रो समाजमा महिलाको समानता वा फरक आवश्यकताको पहिचान कहाँ भएको छ ? समानताभित्रको यो असमानतालाई कहिले चिर्ने हो यो पितृसत्तात्मक सोचेले ग्रसित समाजले? कहिले महिलाले खुल्ला रुपमा पुरुषको काँधमा काँध मिलाई आफूलाई प्रस्तुत गर्ने? नीति निर्माणको तहमा निर्वाध रुपमा आफ्नो प्रतिनिधित्व कहिले गर्ने? आफ्नो वृत्ति विकासमा बाधा अवरोध विना कहिले महिला हिस्सेदार हुने? यो सबैको साझा सवाल बन्नु पर्छ भन्ने लाग्छ मलाई।
