पछिल्लो समय युट्युबरहरुले पुरै समाज र देशलाई तरंगित बनाएको छ । हामीले दिनहुँ चलाउने फेसबुकमा युटुबरहरुले अपलोड गरेका थुप्रै भिडियोहरु भेटाउन सकिन्छ। तीमध्ये अधिकांश भिडियोहरु यौन र निजी जीवनसँग जोडिएका हुन्छन्। हाम्रो सामाजिक मान्यताले संवेदनशील रुपमा लिएको यौन र वैवाहिक जीवनसँग जोडिएका भिडियोहरु नै अहिले दर्शक र स्रोताका लागि समेत मनोरञ्जनको साधन बन्ने गरेका छन् । अरुको निजी र गोप्य जीवनसँग जोडिएको यौन र प्रेम सम्बन्धी भिडियो सामग्रीहरु हेरेर आनन्द लिने तथा हाँसो र मजाकको पात्र बनाउँदै कुरा काट्ने जमात पनि कम छैन । कसैको निजी जीवनमा घुस्दै चरित्र हत्या गर्नु कानूनतः अपराध हो। अरुको निजी सम्बन्धमाथि भिडियो बनाउनु कानून विपरितको कार्य मानिन्छ।
विश्वमै युट्युब अहिले सर्वाधिक रुचाइएको र प्रयोग भइरहेको साधन हो । यसलाई नियमन र नियन्त्रण गर्ने नेपालमा नत कुनै स्पष्ट कानून छ नत कुनै संरचना नै छ । युट्युबरहरूको प्रस्तुति अति डरलाग्दो छ । युट्युबमा लाइक र भ्युजका लागि विवादास्पद हेडिङ्ग सहित भिडियो सामग्री बनाउनेको लर्को नै लागेको छ । हालसम्म नेपालमा युट्युबरको संख्या कति छ भन्ने यकिन तथ्यांक नै छैन । युट्युब दर्ताको बाध्यकारी अवस्था नभएकाले एउटा क्यामेरा बोकेर युट्युबरको भूमिका निर्वाह गर्नेहरु पनि थुप्रै छन् । उनीहरू कसैको मातहत वा निर्देशनमा छैनन् । नत कसैको नियन्त्रणमा नै छन् । युट्युबमा नाम, दाम र व्यवसाय देख्ने जमात बढ्दै छ।
पछिल्लो समय देशका विभिन्न कुना कन्दारामा घटेका घटनाहरुका बारेमा आफैं जानकार, योजनाकार र विज्ञ बनेर बोल्ने गर्छन् । उनीहरुमा पीडितको गोपनियताको कुनै परवाह नै छैन । अनुमति विना कसैको निजी आवासमा प्रवेश गरी संवेदनशील अवस्थाको तस्वीर तथा भिडियो खिच्न पाइँदैन।अदालतको फैसला नआउँदै युट्युबरको फैसला आउने गर्छ । प्रहरी अनुसन्धानमा गोप्य राख्नुपर्ने कुरा पनि सार्वजिनक भएका हुन्छन् । संविधान र कानूनले व्यवस्था गरेको गोपनियता तथा प्रतिष्ठालाई समेत ख्याल गरिएको पाइँदैन। प्रहरीले अनुसन्धानको घेरामा राखेको घटनाको पूर्ण जानकार भएजस्तै बेलिविस्तार लगाउँछन्, दोषी पनि आफै तोकिदिन्छन्, प्रमाणको बिश्लेषण आफै गर्छन र फैसला पनि आफैं गर्ने र कसलाई कति वर्ष जेल सजाय हुने भन्ने पनि आफैंले तोक्ने गर्छन् ।
यसले एउटा प्रश्न समेत जन्माएको छ कि, युट्युबर समस्या हुन् कि समाधान ? जति बेला जोसँग पनि अनौठा प्रश्नहरु सोध्ने, घर झगडा, कुटपिट, दुर्घटनाका बीभत्स दृश्यहरू सार्वजनिक गर्ने र धर्म, संस्कृति र सामाजिक सद्भावमाथि खलल पार्ने खालका सामग्रीको प्रस्तुतिले युट्युबरहरु माथि विभिन्न प्रश्नहरु उब्जाएको छ। यति भन्दै गर्दा सबै युट्युबरहरु खराब र गैरजिम्मेवार पनि छैनन् ? कतिपय युट्युबरहरुले समाज र राष्ट्रहितका घटना र समाचार सार्वजनिक गरिरहेका छन् । विकासनिर्माण र सुशासनका पक्षमा दबाब सिर्जना हुने गरी भिडियो सामग्री पनि बनाएका छन्।
एक्लोपन, यौन र प्रेमले निम्त्याएको समस्या
निजी जीवनको कुरा गर्दा युट्युबरले कस्तो प्रकारको निजी जीवनमा प्रवेश गर्छन् भन्ने कुरा प्रष्ट पार्न खोजेको छु । विवाह पश्चात पैसा कमाउन श्रीमान वा श्रीमती विदेशीने कारणले पनि वैवाहिक जीवनमा खट्पट् शुरु हुन्छ । युगल जोडी सँगै छँदासम्म रमाएर बसेका हुन्छन् । जब टाढिएर छुट्टाछुट्टै बस्छन, स्पर्श र प्रेमको अभाव हुन्छ । एक्लोपन महशुस हुन थाल्दछ । एकले अर्कोलाई प्रत्यक्ष रुपमा हेरविचार र नियन्त्रण गर्ने वातावरण बन्न नसक्दा मन यताउति डुल्न थाल्छ र परपुरुष वा परस्त्रीसँग नजिकिन पुग्दछन् । सम्बन्ध गाढा हुँदै जान्छ र अन्त्यमा घनिष्ठता बढ्दै जाँदा शारीरिक सम्बन्ध पनि रहन पुग्दछ । तत् पश्चात श्रीमान श्रीमतीको सम्बन्धमा खट्पट शुरु हुन पुग्दछ। अत्यधिक प्रेम चाहना, शारीरिक तृप्ति तथा एक्लोपनबाट मुक्त हुन एक अर्काप्रति आकर्षित हुने र सम्बन्ध गाँस्ने गरिएको पाइन्छ । त्यस्तै सामाजिक सञ्जालको अत्यधिक प्रयोग, मेसेज तथा कलमा हुने अतरंग कुराकानीले नाजायज र अवैध सम्बन्ध रहन पुग्दछ । यसले गर्दा बैवाहिक जीवनमा खट्पट् हुने गर्दछ । यीनै निजी जीवनमा आजभोली युट्युबरको प्रवेश हुन थालेको छ । युटुवरहरुले व्यक्तिगत र पारिवारिक मामलाहरुमात्र रोज्नुको पछाडि आर्थिक लाभ लिनु, चर्चित बन्नु र धेरै फलोवर्स बढाउनु रहेको हुन्छ । महिलाहरुको चरित्र र इज्जत उनीहरुको यौनिकतासँग जोडिएको हुन्छ। कानूनले पनि चरित्रहत्यालाई अपराधीकरण गरेको छ।
यसरी हुँदैछ कानूनको उल्लंघन
मुलुकी अपराध संहिता, २०७४ मा भएको व्यवस्था अनुसार, कसैले कुनैपनि व्यक्तिको अनुमति विना निजको तस्वीर वा भिडियो खिच्न पाइँदैन। कसैलाई सताउने, हैरान पार्ने वा व्यापारिक प्रयोग गरी फाइदा लिने नियतले तस्वीर वा भिडियो प्रकाशन र प्रदर्शन गर्न पनि पाइदैन । त्यस्तै कानून बमोजिम अधिकार प्राप्त अधिकारी बाहेक अरुले स्वीकृति विना कसैको शरीर, सवारी साधन वा निजी प्रयोगका वस्तुहरुको खानतलासी गर्न पाँइदैन । त्यस्तै अरुको घरमा घर धनीको स्वीकृति विना प्रवेश गर्न, गोप्यता भङ्ग गर्न वा घर वा कोठाको खानतलासी गर्न पनि पाँइदैन ।नेपालको संविधानले समेत कुनैपनि व्यक्तिको जीउ, आवास, सम्पत्ति र चरित्र सम्बन्धी बिषय गोप्य रहने व्यवस्था गरेको छ।
बैयक्तिक गोपनियता सम्बन्धी ऐन, २०७५ मा कुनैपनि व्यक्तिलाई निजको निजी जीवनसँग सम्बन्धित यौनिकता, यौन सम्बन्ध, गर्भाधान वा गर्भपतन जस्ता विषयको गोपनीयता कायम राख्ने अधिकार हुनेछ भनी उल्लेख गरेको छ । त्यस्तै कसैले कुनैपनि व्यक्तिको निजी जीवनमा असर पर्ने, आघात पुग्ने वा बेइज्जत हुने गरी विद्युतीय माध्यम प्रयोग गरेर वा अन्य कुनैपनि प्रकारले सार्वजनिक गर्नु हुँदैन भनी उल्लेख गरेको छ । दफा ४ र ५ मा कुनैपनि व्यक्तिलाई आफ्नो परिवारको गोपनियता राख्ने, दाम्पत्यको सम्बन्धको क्रममा पति पत्नी बीचका अतरंगत कुराहरु गोप्य राख्ने, कुनै पनि व्यक्तिको मञ्जुरी नलिई निजको जीऊ वा निजको साथमा रहेको वा निजले प्रयोग गर्ने कुनै वस्तुको तलासी लिन नपाइने। प्रत्येक महिलाको प्रजनन स्वास्थ्य र गर्भावस्था सम्बन्धी विषय अनतिक्रम्य हुने र निजको मञ्जुरीविना त्यस्तो विषयको जानकारी अरु कसैलाई दिन वा सार्वजनिक गर्न नहुने। दफा ७ मा निजी जीवनको गोपनीयता भङ्ग हुने गरी प्रवेश गर्न वा खानतलासी लिन नपाइने, कसैको आवासमा खानतलासी गर्नु पर्ने भएमा निजलाई लिखित सूचना दिनु पर्ने। दफा १५ मा प्रत्येक व्यक्तिलाई निजको चरित्र, वैयक्तिक आचरण र व्यवहारको गोपनीयता राख्न पाउने अधिकार हुने। कसैले कुनैपनि व्यक्तिको चरित्रमा आघात पार्ने, निजको बेइज्जती वा अपमान हुने, आत्मसम्मानमा ठेस पुग्ने वा पारिवारिक जीवनमा आँच आउने गरी कुनै पनि प्रकारको काम, कारबाही गर्न वा निजको आचरण वा व्यवहार सम्बन्धी कुनैपनि कुरा सार्वजनिक गर्न वा गराउन नपाइने व्यवस्था गरिएको छ।
यसरी माथि उल्लेखित कसूर गरेको पुष्टी भएमा कसूरदारलाई बढीमा तीन बर्षसम्म कैद वा तीस हजार रुपैयासम्म जरिवाना वा दूवै सजाय हुने व्यवस्था हुने कानूनी व्यवस्था गरिएको छ ।
अनलाइन समाचारमाध्यम संचालन निर्देशिका, २०७३ मा सञ्चारमाध्यमले मानव अधिकारको विश्वव्यापी घोषणापत्र तथा मानव अधिकारसम्बन्धी अन्तर्राष्ट्रिय संयन्त्र र लिखतहरूले प्रत्याभूत गरेका अधिकार, सिद्धान्त र मान्यताहरूको सम्मान, संरक्षण तथा संवर्द्धन गर्ने, व्यक्तिको गोपनीयताको हकको सम्मान गर्नुपर्ने, कसैलाई त्रसित पार्ने, धम्क्याउने, अनुचित आर्थिक फाइदा उठाउने, व्यक्तिगत स्वार्थपूर्ति गर्ने र कसैलाई अनुचित लाभ वा हानि पुरयाउने नियत राखी पत्रकारिताको पेशागत मर्यादा प्रतिकूल कार्य नगर्ने, यौन अपराध वा सामाजिक विभेद तथा घृणाका कारण उत्पन्न घटना वा सन्दर्भमा प्रभावितको सचेत स्वीकृति र प्रभावको मूल्यांकन विना नाम, ठेगाना र पहिचान खुल्नेगरी समाचार, तस्वीर र दृश्य उत्पादन, वितरण वा प्रकाशन–प्रसारण गर्न नहुने, न्यायिक निकायमा विचाराधीन मुद्दाको स्वच्छ सुनुवाइ प्रक्रिया वा निर्णयमा प्रतिकूल असर पार्ने गरी कुनै पनि सामग्री सम्प्रेषण गर्न नहुने कानूनी व्यवस्था गरेको छ । त्यस्तै पत्रकार आचारसंहिता, २०७३ ले समेत व्यक्तिगत गोपनियता र प्रतिष्ठाको संरक्षण गर्नुपर्ने कानूनी व्यवस्था गरेको छ।
निष्कर्श
विज्ञान र प्रविधिको तीव्र विकाससँगै संचारको नयाँ आयामको रुपमा फस्टाएको युट्युबरको सहि र कानूनसम्मत प्रयोगले मात्र सबैको भलो हुनेछ । युट्युबरहरुले विकास निर्माण, राष्ट्रको सम्बृद्धि, भ्रष्ट्राचार वेथिति विरुध्दको खबरदारीमा सामग्री प्रकाशन र प्रसारणमा प्राथमिकता दिनु आवश्यक छ । कुनैपनि व्यक्तिको निजी जीवन, व्यक्तिगत मामिला र प्रेम, यौन जीवनको बारेमा अनावश्यक हस्तक्षेप गर्ने, अतरिन्जित गर्ने, अनावश्यक तनाव तथा हैरानी दिने, नितान्त गोप्य कुरा प्रकाशित गरिदिने, इज्जत र प्रतिष्ठामाथि प्रहार गर्ने काम कुनैपनि दृष्टिकोणले सही मान्न सकिदैन । कानून विपरितका कुनैपनि अपराधिक घट्नाको अनुसन्धान र कारवाही गर्ने कानून बमोजिम स्थापित संरचना छ । प्रहरी प्रशासन र अदालत छ । वैज्ञानिक प्रयोगशाला र अनुसन्धान तथा जाँच गर्ने मेकानिज्म छ । सबै अपराधिक घट्नाको विधि प्रकृया र कानूनसम्मत तरिकाले अनुसन्धान, अभियोजन र अदालती प्रकृयालाई सहयोग पुरयाउने कार्य गरौँ । अनुसन्धान र अभियोजनलाई प्रभावित पार्ने र वैयक्तित गोपनियता तथा प्रतिष्ठामा आँच आउने कार्य नगरौ । संवैधानिक सर्वोच्च र कानूनी शासन अंगिकार गरेको मुलुकमा विधि र प्रकृयालाई आत्मसाथ गरौँ ।
(लेखक सुनार नेपाल सरकारका कानून अधिकृत हुन्)
सन्दर्भ सामग्री
• नेपालको संविधान (२०७२)
• मुलुकी अपराध संहिता, २०७४
• बैयक्तिक गोपनीयता सम्बन्धी ऐन, २०७५
• अनलाइन समाचारमाध्यम संचालन निर्देशिका, २०७३
• पत्रकार आचारसंहिता, २०७३
