बिषय प्रवेशः

बालबच्चा जन्मिदा जति खुशी र हर्ष हुन्छ त्यो भन्दा बढी दुःख र चिन्ता तब हुन्छ, जब बालबालिकाहरु गलत बाटोमा लाग्छन। गलत कार्य गर्छन् , कुलत र कुसंस्कारमा लाग्छन् । बच्चा विग्रिएपछि आमा बुवाको लागि ठुलो बोझ र चिन्ताको बिषय बन्न पुग्दछ । आफ्नो बच्चालाई असल र ठुलो मान्छे बनाउने सपना बनाउने जो कोही आमा बुवामा हुन्छ । तर सबै असल र ठुलो नागरिक बन्न सक्दैनन् । कुलत, कुसंस्कार र गलत साथी संगती तथा शिक्षाका कारण गलत तथा अपराधिक कार्य गर्छन र आमाबुवाको लागि बोझ र चिन्ताको बिषय बन्न पुग्दछन् । आजका बालवालिका भबिष्यका कर्णधार हुन् । सभ्य समाज र समृद्ध राष्ट्र निर्माणका आधार हुन् । तर बालवालिकालाई असल संस्कार र शिक्षा प्रदान गर्न सकिएन भने तिनै बालवालिका नै बोझ बन्न पुग्दछन् । तसर्थ यदि बालबच्चालाई सुधार्नु छ भने निजहरुलाई असल संस्कार र शिक्षा दिन जरुरी छ । नेपालको कानूनले अठार बर्षसम्मको उमेर समुहलाई बालवालिका मानेको छ । यसै उमेर समुहमा बाल बालिकालाई असल संस्कार र शिक्षाको खाँचो हुन्छ । वालवालिका सुध्रिने र विग्रिने भनेकै निजहरुलाई प्राप्त हुने शिक्षा र संस्कारले हो । उनीहरुले राम्रो शिक्षा र संस्कार पाए असल बन्दछन् । गलत संस्कार र शिक्षा पाए ठुलो बोझ बन्दछन् ।

जग नै कमजोर भए जति लगानी गरेपनि घर बलियो हुँदैनः

हामीले घर बनाउँदा जग कमजोर भयो भने माथिल्लो तलामा करौडौ खर्च गरेपनि घर बलियो हुँदैन। हामीले बालवालिकालाई असल संस्कार र आचरण दिन सकेनौ भने बयस्क उमेरमा निजहरु सुध्रिन गाह्रो हुन्छ । अनन्तः निजलाई सुधार्न जति लगानी गरेपनि सभ्य, सफल र असल बन्न सक्दैनन् । त्यसैले अब हामीले बालबालिकाको जग निर्धारण गर्न के सिकाउनु पर्ला त ? भन्ने कुरामा विचार पुरयाऔँ। बालवालिकाको जग बलियो बनाउन निजहरुलाई असल शिक्षा र संस्कार दिई सभ्य, सक्षम र नैतिकवान बनाउन सक्नु पर्दछ। वालवालिकाको विकास सही समयमा हुन पाएन भने उनीहरु जीवनमा सच्चा मानव बन्न ग्राह्रो हुन्छ । समयमै नैतिक शिक्षा दिन सकेनौ भने उनीहरुमा अरुप्रति इमान्दार हुनुपर्छ भन्ने भावनाको विकास हुदैन ।

मोबाइलको लतले बिग्रिदैछन् बालवालिकाहरुः

आजकालका बालबच्चाहरु बिहान उठ्ने वित्तिकै मोबाइल हातमा लिन्छन्। मोबाइल नपाएमा रोइदिन्छन्। यस्ता डिजिटल प्रविधिमा रमाएका बालबच्चाहरु परिवारबाट एक्लिदै जान्छन्। अनन्तः गलत संस्कार र आचरणको विकास भई मनोवैज्ञानिक समस्या समेत देखिन थाल्दछ । मोबाइलमा उनीहरुले घण्टौसम्म विभिन्न एक्सन फिल्म, पब्जी लगायतका खेल खेल्ने गर्दछन् । मोबाइल बिना बाँच्नै सक्दैनन् । मोवाइलमै रमाउँदै जान्छन। जसले गर्दा उनीहरुलाई घर परिवारका मान्छेहरुसँग कुनै सरोकार नै हुँदैन । किताब पढ्न लेख्ने कुरा पनि उनीहरुको लागि गौण बिषय बन्दछन् । पढ्न लेख्नमा रुचि नै जाँदैन ।बालबालिका एक्लिंदै जाने र उनीहरुको आनिबानीमा समेत नकारात्मक परिवर्तन देखा पर्न थाल्छ। यसरी अभिभावकको व्यस्त जीवनशैली र मोवाइलका कुलतका कारण बालबालिकाहरु कसैसँग घुलमिल हुन नचाहने, एकान्तमा बस्न रुचाउने जस्ता मनोवैज्ञानिक समस्या देखा पर्ने गरेको छ।

हामीले पढाउने शैली नै गलत छः

हामीले डर त्रास देखाई कुटपीट गरी बच्चाहरुलाई पढाउने गर्छौ । बच्चा विग्रनुको प्रमुख कारण नै यहि हो । बच्चाहरुलाई कुटपीट र डर त्रास देखाइ पढाउन थाल्यौ भने उनीहरुमा पढाई प्रति डर पैदा हुन्छ । मनोविज्ञानमा नकारात्मक असर पर्दछ। पढाईप्रति नै वितृष्णा पैदा हुन्छ । पढाईलाई बोझको रुपमा लिन थाल्दछन् । तसर्थ हामी हाम्रो पढाउने शैलीलाई परिवर्तन गरौँ । बालवालिकालाई आज एउटा चक्लेट देखाएर पढ्न लगाऔँ । चक्लेट पाउने आसमा बच्चा पढ्न उत्प्रेरित हुन्छ । खुशी भएर मन लगाई पढ्छ । अर्को दिन तपाईले नभनेपनि उ आफै आएर किताब पढ्न थाल्छ । किनकी किताब पढेपछि चक्लेट पाइने रैछ भन्ने उसले सोच्दछ । पढाईप्रति सकारात्मक सोचको विकास हुन्छ । राम्रो अंक ल्याएर पासो भयो भने साइकल किनिदिन्छु, खेलौना किनिदिन्छु भनेर उत्प्रेरित गर्नुहोस् । यदी त्यसो नगरी डर धम्की र कुटपीटबाट पढाउन थाल्यौ भने बच्चालाई पढाई शब्द सुन्ने वित्तिक्कै त्रास पैदा हुन्छ। पढ् भन्ने वित्तिक्कै झस्किन्छ । परिणाम स्वरुप उ पढाईलाई आफ्नो दुश्मनको रुपमा लिन्छ । तसर्थ हामीले बच्चालाई सुधार्नु छ भने सबैभन्दा पहिले हाम्रो पढाउने शैलीलाई सुधार गरौँ ।

हामीले असल संस्कार दिन सकेका छैनौः

हामी बालबच्चालाई राम्रो संस्कार दिन नसक्दा पनि बच्चा विग्रिरहेको हुन्छ । बालबच्चालाई तोते बोली सिकाउने बहानामा कहिलेकाही हामी अलि बढी नै मात्तिने गर्दछौ । रमाइलोको लागि पनि बालबच्चालाई विभिन्न गाली र असभ्य शब्द उच्चारण गर्न लगाईरहेका हुन्छौ । पछिसम्म त्यही गाली र असभ्य शब्दहरु नै उसको लवज बन्न पुग्दछ । तर त्यो शब्द आफैमा गलत हो भन्ने बालकलाई थाहा हुँदैन र उसले सोही शब्दलाई बारम्बार दोहोरयाइ रहेको हुन्छ । कहिले काँही हामी आफ्नै कार्यव्यस्तताले बालबच्चालाई समय दिन सकिरहेका हुँदैनौ । उ कोसँग कहाँ गई रहेको छ ? उसका साथी संगती कस्ता छन ? उसले के कस्तो बोली बचन र लवज सिकिरहेको छ ? के कस्तो दुर्व्यसनीमा फसेको छ ? कतै जाँड, रक्सी,गाँजा चुरोट त खाइरहेको छैन ? जस्ता कुराहरुको ख्याल गर्न नसक्दा बालवालिकाहरु विग्रिरहेका छन् । आफूभन्दा सानालाई माया गर्नुपर्छ, ठुलो मान्छेलाई आदर सम्मान गर्नुपर्छ, कसैको कुभलो चिताउनु हुन्न, कसैलाई पनि गाली गलौज गर्न हुन्न, चोरी डकैती, हत्या लुटपाट, बलात्कार जस्ता अपराधिक कार्यप्रति सधै टाढा रहनुपर्छ भन्ने संस्कार र शिक्षा बालबच्चालाई दिन नसक्दा निजहरु बिग्रदै गइरहेका छन् । त्यसैले हामीले बालवच्चालाई असल संस्कार र शिक्षा दिने गरौँ ।

बालबच्चालाई सुधार्न के के कुरामा ध्यान दिने त ?

• असल आचरण र आदर सत्कार सिकाउनुहोस् ।
• बालबच्चालाई मनोवैज्ञानिक त्रास नदिनुहोस् ।
• पहिला आफै सुध्रिनुहोस। तपाई आफै सुध्रिनुभएन भने बालबच्चा पनि सुध्रिदैनन् । तपाईले गलत काम गर्दै जाने हो बालवालिकाले पनि त्यही सिक्ने हो । किनकी बालवालिकाले सुनेको कुरा भन्दा पनि देखेको कुरा छिट्टै गर्ने गर्दछन् ।
• वालवालिकाले गरेका असल कार्यको जहिले नि प्रसंशा गर्नुहोस् । जसले गर्दा उनीहरुमा उत्प्रेरणा पैदा हुन्छ र आत्मवल बढ्ने गर्दछ ।
• बालबच्चालाई उनीहरुको सौख र इच्छा अनुसारको काम गर्न दिनुस् । उनीहरुले आफ्नो इच्छा अनुसार गर्ने असल कार्यमा कहिल्यै हस्तक्षेप नगर्नुहोस् ।
• बालबच्चाको सुख, स्वास्थ्य र प्रसन्नतामा ध्यान दिऔँ ।
• बाल बच्चाका इच्छा र चाहना बुँझौ, माया गरौ, तिरस्कार नगरौँ ।

• खान, लाउने , हिँड्ने र खेल्ने कुरामा स्वावलम्बी बन्न दिनुहोस् सबै काम आफै नगरिदनुस् ।

• राम्रा राम्रा ठाउँमा घुमाउन लग्नुस्, प्रकृतिको आनन्दसँग रमाउन दिनुहोस

• असल र राम्रा कहानी सुनाउनुहोस । उनीहरुका कुरा सुन्नुहोस्, गाली गर्ने, तर्साउने र कुटपीट गर्ने नगर्नुस् ।

• घर परिवारमा झैझगडा र कलह बन्द गर्नुहोस।

• उमेर र क्षमता अनुसारका हरेक कार्य आफै गर्न दिनुस्। सामान्य गल्ती र कमजोरीमा दोषारोपण नगरी स्वयंलाई कमजोरी थाहा पाउने अवसर सिर्जना गर्नुस् ।

• गल्तीमा सजाय पाइन्छ भन्ने डर बालबालिकामा बनाई राख्नुस्। सामान्य गल्तीमा सजाय हैन निरन्तर एउटै गल्ती दोहोर्‍याएमा मात्र सजाय दिनु पर्दछ। सजाय बालबालिकाको भावनामा चोट पुर्‍याउउन होईन कि आफ्नो गल्ती महसू्स गराउन हो ।
• नियमित पाउने सेवा सुविधामा वन्चित गरी पनि सजाय दिन सकिन्छ।
• बालबालिकाको सपना तथा लक्ष्यमा कहिल्यै पनि अवरोध नगर्नुहोस्।
• श्रीमान श्रीमती बीच र घर परिवारमा सधै आदर भाव र मायालु वातावरण प्रस्तुत गर्नुस्। यसले बालबालिकामा आदर सम्मान गर्ने सीपको विकास हुन्छ।
• आफ्ना बालबालिकाको असल कामप्रति गर्व गर्नुस्।
• बालबालिकालाई नमताउनुस् । धेरै पुलपुल्याउने काम नगर्नुस् ।
• बालबालिकालाई मोवाइल र टेलिभिजनमा धेरै व्यस्त हुन नदिनुहोस् ।

निष्कर्शः

बालवालिका भनेका भबिष्यका राष्ट्र निर्माणका दरिलो खम्बा हुन् । निजहरुको मन, मस्तिष्क र पाखुरामा देश हाँक्न सक्ने शक्ति हुन्छ । असल समाज र समृद्ध राष्ट्र निर्माणका आधार हुन् । वालवालिका सुध्रिने र विग्रिने भनेकै उनीहरुले प्राप्त गर्ने शिक्षा र संस्कारले हो । जग नै कमजोर भए माथिल्लो तलामा जति लगानी गरेपनि घर बलियो हुँदैन । तसर्थ बालवालिकाका असल शिक्षा, संस्कार र आचरण सिकाउँ । सभ्य, सुसंस्कृत र असल नागरिक बनाऔँ । परिवार, समाज र देशकै चम्किलो तारा बनाऔँ। पहिला आफैबाट सुरु गरौँ र त्यसपछि गाउँ समाजमा अरुलाई पनि सुधार गरौँ। सभ्य समाज र समृद्ध राष्ट्रको निर्माण गरौँ ।

                            (लेखक सुनार नेपाल सरकारका कानून अधिकृत हुन् ।)