महिलाहरूले लेखेको लेख हीनताबोध र नकारात्मक मनोविज्ञानबाट लेखिएका हुँदैनन्, बरु नकारात्मक मनोविज्ञान हटाउन लेखिएको हुन्छ। हुन त लेख एकहदसम्म निजात्मक अनुभूतिमा आधारित तर, अत्यन्त आत्मविश्वासका साथ लेखिएको हुन्छ। साथै, समाजशास्त्रीय दृष्टिकोणमा आधारित आलोचनात्मक तवरबाट तर्कपूर्ण रुपमा लेखिएको हुन्छ। अनि महिलाभित्रको स्वलाई जगाउने, महिला सशक्तीकरणमा विद्यमान सामाजिक दृष्टिकोण बाधक रहेको विश्लेषणात्मक आधारमा लेखिएको हुन्छ।
यतिबेला नेपाली समाजको र राज्यकै रुपान्तरणको प्रश्नमा बहस चलिरहेको बेला समाजको महत्वपूर्ण हिस्साको रुपमा रहेको महिला सामथ्र्यबारे यस्तो बहस जरुरी छ। जहाँ समाजमा पुरुषलाई भन्दा भिन्न रुपमा महिलालाई हेर्ने सामाजिक मान्यता छ, जसले जन्मदेखि मृत्यु संस्कारसम्म महिलालाई पुरुषको तुलनामा फरक रुपमा प्रस्तुत गर्छ। यतिबेला महिलालाई हेर्ने जुन सामाजिकता छ, त्यो सँधै एउटै रुपमा थिएन। कुनै समय समाजमा महिलाको प्राधान्य रहेको विश्वास गरिन्छ।
बर्बर युगको समयका तथ्यहरू हाम्रा सामु अप्राप्य जस्तै छन् । तापनि सामाजिक वैज्ञानिक र अनुसन्धानकर्ताहरूले यस बर्बर युगको विषयमा गम्भीर अध्ययन गरेर विभिन्न तथ्य अघि सारेका छन् । पूर्वीय समाजका अध्येताहरू र कतिपय नेपाली लेखकहरूले पनि यस विषयमा गहिरो खोजविन गरी त्यसबेलाका सच्चाईलाई पुष्टि गरेका हुन् । पूर्वीय समाजमा महिलाप्रतिको सामाजिक दृष्टिकोण निर्माण कसरी भयो ? त्यसमा समयक्रममा कस्तो परिवर्तन आइरहेको छ ? भन्ने बुझ्न त्यसप्रकारका ऐतिहासिक ग्रन्थहरूको अध्ययन गर्नु जरुरी हुन्छ।
हामीले कहिले लेख लेख्दा महिलाहरूको सामथ्र्य र सकारात्मक मनोविज्ञानलाई आधार बनाएर महिलाहरूमा रहेको हीनताबोध हटाउने खालका लेख प्रस्तुत गरेका हुन्छौं, भने कहिले महिलाको विकासका बाधाहरू के हुन् भन्ने प्रश्नलाई केन्द्रविन्दु बनाएर त्यसलाई समाधान गर्नुपर्ने विषयलाई जोडदिएर लेखिएको हुन्छ । हिजोको तुलनामा महिलाप्रति सामाजिक दृष्टिकोणमा आएको परिवर्तन देख्ने तथा त्यसलाई सदुपयोग गरेर अघि बढ्ने सन्दर्भमा समाजमा विद्यमान विभेद र तगाराहरू हटाउने सन्दर्भमा उपयोगी हुनेगरी लेख लेख्ने गरिन्छ । यसर्थमा महिलाहरूको विकास र सशक्तिकरण, आत्मविश्वास, वस्तुगत यथार्थ दुबैसंग एकाकार भएर अगाडि बढ्न सक्नुपर्छ । जुनसुकै विचारमा आधारित भएर लेखे पनि गन्तव्य एउटै छ महिलालाई मानव समाजको केन्द्रीय भूमिकामा स्थापित गर्नुनै हो । त्यसका लागि महिलाहरूलाई नै अग्रसर बनाउनु हो।
समाज विशेषमा महिलाहरूको अवस्था भिन्न–भिन्न छ । नेपालको महिला आन्दोलनको मूलधारले एउटा निश्चित समुदायको सामाजिकतालाई आधार बनाएर महिलाहरूको अवस्था विश्लेषण गर्दै आयो । तर, कतिपय समाजको अवस्था त्यो भन्दा भिन्न छ । निश्चय नै हामी सर्वप्रथम मानव हौं अनि महिला हौं भन्ने मनोविज्ञानको विकास हुनु अहिले पनि आवश्यक छ । तर, नेपाली समाजको समग्र पाटो र परिवेश भने माथि बसेर उपल्लो निकायका नेतृत्वहरूले बुझेजस्तो छैन।
नेपाली महिलाको विकास र सशक्तिकरणका लागि मानिसको शारीरिक र मानसिक विकासमा प्राकृतिक–सामाजिक अवस्थाको उल्लेख्य प्रभाव हुन्छनै । कुनै ठाउँका मानिसमा एक प्रकारको विशिष्ट क्षमता हुनु र अर्को ठाउँका मानिसहरूमा अर्को प्रकारको विशिष्ट क्षमता हुनु पछाडिको कारण पनि यही नै हो । यस हिसाबले महिलाहरूको शारीरिक र मानसिक विकासमा लामो समयसम्म अभ्यासमा रहेको सामाजिकताको प्रभाव पर्नु अनौठो होइन । यतिबेला कुनै पनि समाजमा महिलाहरूको अवस्था कस्तो छ भन्ने कुराका आधारमा हिजो पनि त्यस्तै थियो र भोलि पनि त्यस्तै हुनेछ भन्ने निष्कर्ष चाहिँ मेरो हुँदै होइन।
तर, एकातिर मानिसहरूले सिक्ने प्रमुख आधार भनेको हिजो र आजको भौतिक परिवेश तथा सामाजिकता हो भने अर्कोतिर मानवजातिमा भएको अपार काल्पनिकता र सिर्जनशीलताको शक्ति हो । तसर्थ महिलाहरूलाई त्यो वातावरण, परिवेश प्रदान गर्नु परिवार, समाज र राज्यको दायित्व हो । एउटा जंगली जनावरलाई घरमा ल्याएर पाल्दा त उसको स्वभाव र चरित्रमा परिवर्तन आउँछ । त्यसमाथि छिटोछिटो व्यवहारमा परिवर्तन ल्याउन सक्ने मानिसमा सामाजिक परिवेशले प्रभाव नपार्ने भन्ने कुरै हुँदैन । तसर्थ लामो समयसम्म असमान र विभेदपूर्ण सामाजिक व्यवहारको सिकार भएका महिलाहरूको अवस्था पुरुषको तुलनामा भिन्न देखिनुलाई समग्रमा जैविक यथार्थका रुपमा चित्रण गर्ने कुरा पूर्णतः गलत हो।
हाम्रो समाज पनि एक समय महिलाप्रति निकै सकारात्मक थियो । पछि त्यसमा क्रमशः परिवर्तन आएको पाइन्छ । हिन्दु धर्मग्रन्थ र मान्यताहरूमा विद्याकी देवीका रुपमा महासरस्वती, धनकी देवीका रुपमा महालक्ष्मीको र शक्तिकी देवीको रुपमा महाकालीको उपासना गरिन्छ । यसले पनि प्राचीन समयमा महिलाहरू नै समाजको प्रमुख वा नायक रहेको दर्शाउँछ । हिन्दु धर्मपछि विकास भएका अन्य धर्महरूमा भने देवीहरूको यस रुपमा चर्चा पाइँदैन । किनभने पितृसत्तात्मक युगपछि विकसित भएका वा पुनःस्थापित गरिएका धर्मपरम्परामा महिलाको स्थान त्यस रुपमा पाइँदैन । कतिसम्म भने हिन्दु धर्मका पछिल्ला मत र सम्प्रदायको विकासमा समेत नारी पात्रको खासै उल्लेख पाइँदैन । यसले पनि सुरुको समयमा समाजमा महिलाप्रधान अवस्था थियो र पछि क्रमशः परिवर्तन आएर पुरुषप्रधान अवस्थाको विकास भएको भन्ने बुझ्न सकिन्छ । यही ऐतिहासिकताले पुष्टी गर्छ कि समाज मातृतन्त्रात्मकबाट पितृसत्तात्मक अवस्थामा रुपान्तरण हुनसक्छ भने वर्तमान पितृसत्तात्मक समाजिक परिवेशलाई पनि समानता र सहअस्तित्वको सामाजिक परिवेशमा रुपान्तरण गर्न सम्भव छ।
यस हिसाबले हेर्दा अत्यन्त कठिन समय, जतिबेला मानिस पूर्णरुपमा प्रकृतिमा मात्र निर्भर थियो, भौतिक उपभोग्य उत्पादनका साधनहरूको कुनै गुञ्जायस थिएन, प्राकृतिक प्रकोप र हिंस्रक वन्यजन्तुसँग बचेर अस्तित्व बचाउनु पर्ने कठिन समयमा समाजको नेतृत्व गर्नसक्ने महिलाहरूले विज्ञान र प्रविधिको विकास भइसकेको आजको सहज अवस्थामा समाजको नेतृत्व गर्न किन सक्दैनन्? भन्ने कुरामा बहस हुनु जरुरी छ।
नेपाली समाजकै सन्दर्भमा कुरा गर्ने हो भने आमरुपमा जनजाति समुदायका महिलाहरूको सामाजिक अवस्था अन्य समुदायको तुलनामा राम्रो छ । कतिपय जनजातीय समुदायमा घरभित्रकोे काम र जिम्मेवारीमा महिलाको भूमिका पुरुषको तुलनामा सबल छ । तर घर बाहिरको काममा भने सोही समुदायमा समेत पुरुष प्राधान्य स्थिति नै देखिन्छ । समग्रमा पुरुषको तुलनामा महिलाको कमजोर अवस्था जैविक कारणले भन्दा पनि मूलतः विभेदपूर्ण सामाजिकताका कारण सिर्जना भएको हो । तसर्थ महिलाको लागि प्रतिकूल सामाजिक अवस्था सुधार गरेर समानताको अवस्थामा पु¥याउनु आजको सामाजिक तथा महिला आन्दोलनको महत्वपूर्ण कार्यभार पनि हो । तर त्यसका लागि स्वयं महिलाहरूभित्रै इच्छाशक्ति जागृत हुनु आवश्यक छ सोही अनुरुप भौतिक र सामाजिक परिवेश निर्माण गर्नु पनि त्यतिकै आवश्यक छ।
अहिलेका बहसहरूले महिला आन्दोलनका लागि सबल बाटो रेखांकित गर्न सक्छ । निश्चय नै विभिन्न कालखण्डमा कतिपय नारीहरूले आफ्नो उपस्थिति विशेष रुपमा स्थापित गर्न पाएको देखिन्छ । नेपाली इतिहासकै अध्ययन गर्ने हो भने पनि लिच्छविकाल, मल्लकाल र शाहकालको प्रारम्भमा जतिबेला सतीप्रथा अस्तित्वमा थियो, त्यतिबेला अधिसंख्य रानीहरू राजाको मृत्यूसंगै सती जान विवश हुन्थे । तर, त्यही समयमा अपवादका रुपमा केही रानीहरूले भने नाबालक राजाको संरक्षकका रुपमा नायवी चलाउने अवसर समेत पाउँथे । तर, त्यसो भन्दैमा जसले नायवीको अवसर पाउँथे, उनीहरूलाई आधार बनाएर त्यतिबेलाको समाजमा महिलाको अवस्थाको चित्रण गर्नु उपयुक्त हुँदैन । त्यसैले विशेष पहुँच र अवसर पाएका महिलाहरूले गरेको प्रगतिका आधारमा आम महिलाहरूको स्थितिको मूल्यांकन गर्नु युक्तिसंगत हुँदैन।
पछिल्लो समयमा नेपालमा महिलाहरूप्रतिको सामाजिक दृष्टिकोणमा उल्लेख्य परिवर्तन आएको छ। राज्यको नियम कानूनहरूमा रहेका विभेद हटाउन थालिएको छ । सामाजिक मान्यता र प्रचलनहरूमा पनि उल्लेख्य परिवर्तन भने नआएको होईन। महिला अधिकार र सशक्तिकरणका क्षेत्रमा पनि थुप्रै संरक्षणकारी कानूनहरू बनेका छन् । सञ्चार, सूचना, विज्ञान र प्रविधिको विकासले एउटा समाजका राम्रा कुरा अर्को समाजमा सजिलै सञ्चारित भई प्रभावित गर्ने स्थिति बनेको छ । यसबाट सबै समाजहरूको सोच्ने क्षितिज फराकिलो बन्दै गएको छ । तसर्थ हिजोका अवस्थामा गरिएका विश्लेषणका आधारमा आज पनि महिलाहरूलाई पूरानै रुपमा हेर्नु गलत हुन्छ । समाजको एउटा तप्कामा त छोरा र छोरीमा समान अवसरको स्थिति विकास हुनथालेको छ । यद्यपि यसका बाबजुद लामो समयदेखि समाजमा जरा गाडेर बसेको पितृसत्तात्मक समाजको सामाजिकताको प्रभाव गर्भमा रहेको बच्चादेखि नै पर्न शुरु गर्छ । त्यसलाई लामो संघर्षको क्रममा मात्र बदल्न सम्भव हुन्छ । तर त्यसका लागि प्रथम तः अग्रसरता महिला स्वयंबाट नै शुरु गनुपर्छ । यस मामिलामा अन्य पक्षहरू सहायक मात्र हुन्छन्।
यतिबेला समाजलाई सामाजिक र आर्थिक रुपान्तरणलाई सँगैसँगै अगाडि बढाउने सन्दर्भमा महिला अग्रसरता अति नै महत्वपूर्ण विषय हो। समाज र सामाजिकता त महिलाहरूको भूमिकामा हुने वृद्धिसँगै क्रमशः परिवर्तन हुने कुरा हो । यतिबेला हाम्रो समाज तीव्र संक्रमणको चरणमा छ। अब नेपाली महिलालाई समाजको नेतृत्वकारी भूमिकामा ल्याउन जरुरी छ । जसले यो देशको आर्थिक, समाजिक तथा राजनीतिक परिर्वतनका लागि सहअस्तित्व, साझेदारीतामा महत्वपूर्ण भूमिका खेल्नसक्छ। त्यसकारण महिला र पुरुषबीच सह–अस्तित्व र साझेदारीताको अभ्यास निरन्तर गरौँ ।
