-दान बहादुर सुनार

बिषय प्रवेशः 
अपराध गर्ने व्यक्तिलाई अपराधी भनिन्छ।अपराध गरे/नगरेको पुष्टि अदालतबाट मात्रै हुन्छ।अनुसन्धानको सिलसिलामा कुनै व्यक्ति पक्राउ पर्ने वित्तिकै निजलाई अपराधी भन्न मिल्दैन। विभिन्न चरणका अनुसन्धान पश्चात अदालतले गर्ने अन्तिम फैसलाबाट कसूरदार ठहर भएपछि मात्रै निजलाई अपराधी भन्न पाइन्छ। फौजदारी मुद्दाहरु नेपाल सरकारवादी भएर चल्ने गर्दछन्। कुनैपनि मुद्दामा वादी र प्रतिवादी गरी दुई वटा पक्षहरु हुन्छन्। मुद्दा दायर गर्ने पक्षलाई वादी भनिन्छ भने जसका विरुद्ध मुद्दा दायर गरिएको हुन्छ त्यसलाई प्रतिवादी भनिन्छ। कसैविरुद्ध प्रहरीमा जाहेरी पर्दैमार निजलाई पक्राउ गरिदैमा निज अपराधी हुँदैन। अनुसन्धान पश्चात अदालतबाट निज निर्दोष साबित पनि हुन सक्दछ। अपराध र अपराधीलाई हाम्रो समाजले हेर्ने दृष्टिकोण एकदमै भिन्न छ। कारागार अर्थात जेलमा बसेको मान्छेलाई समेत हेर्ने दृष्टिकोण एकदमै फरक छ। हाम्रो समाज, राज्य र कानूनले अपराध र अपराधीलाई हेर्ने दृष्टिकोणको र मेरो बुझाईको सेरोफेरोमा रहेर यो लेख लेख्ने प्रयास गरेको छु।    

अपराध के हो ?
सामाजिक दृष्टिकोणले हेर्दा, अपराध भनेको खराब नैतिक आचरण हो, जसले पूरै समाजलाई असर पारेको हुन्छ। अपराध र आपराधिक प्रवृत्ति समाजभित्रै उत्पत्ति र विकास हुने र समाजकै सदस्यले गर्ने गर्दछ। कानूनी दृष्टिकोणले हेर्दा, कानुनले नगर्नु भनेको कार्य गर्नु र गर्नु भनेको कार्य नगर्नु अपराध हो। फौजदारी कानूनको उल्लङ्घन गर्नु अपराध हो, अपराध हुन नदिन राज्यद्वारा दण्डको व्यवस्था गरेको हुन्छ। यसभित्र बलात्कार, हत्या, चोरी डकैती, कुटपीट,अपहरण, मानव बेचविखन, लागू औषधको कारोबार लगायतका मुद्दाहरु पर्दछन्।

अपराधका कारणहरुः 
बेरोजगारी, चेतनाको अभाव, गलत साथी संगत, परपुरुष तथा परस्त्रीसँगको सम्बन्ध, सामाजिक कुरिति, असफल प्रेम, छिटो धनी हुने चाहना, ईर्ष्या र बदलाको भावना, अत्यधिक यौन चाहना, विचारको मतभेद र अशिक्षा लगायतका कारणले अपराध हुने गर्दछ। त्यस्तैगरी मदिरा तथा नसालु पदार्थको सेवनले अपराध बढाउन भूमिका खेलिरहेको हुन्छ। हाम्रो समाज, हामीले प्राप्त गर्ने शिक्षा, सामाजिक सञ्जालहरुको दुरुपयोगले अपराध बढ्ने गरेको छ। हाम्रो घरपरिवाले हामीलाई प्रदान गर्ने शिक्षा, उपदेश र परिवारको माया प्रेम तथा स्वतन्त्रताको स्वरुपले पनि अपराधको मात्रा बढाउने वा घटाउनेमा महत्वपूर्ण भूमिका खेलेको हुन्छ। हत्या, बलात्कार तथा चोरी डकैती लगायतका व्यभिचारी कार्यलाई समाजले हेर्ने दृष्टिकोण र यसले जनजीवनमा पार्ने प्रभावको बारेमा अर्ति उपदेश तथा प्रवचन दिन सक्यौ भनी केही हदसम्म यसले मनोविज्ञानमा सकारात्मक प्रभाव पारी अपराध घटाउन भूमिका खेल्दछ।

समाजको नजरमा अपराधीः
हाम्रो समाजको नजरमा अपराध र अपराधीलाई एकदमै नकारात्क दृष्टिकोणले हेर्ने गरिन्छ। कुनैपनि अपराध र अपराधिक कार्य गर्ने व्यक्तिलाई समाजले कुनैपनि हालतमा स्वीकार्न सक्दैन। अपराधी र समाजप्रतिको दुरी बढ्दै गइरहेको हुन्छ। आफ्नो नजिक अपराधीलाई राख्न र देख्न समाजले सक्दैन। अपराध र अपराधिक मनोवृत्तिका कारण समाजमा डर र भयको वातारण सिर्जना गरेको हुन्छ। जुनसुकै पनि समाजमा बस्ने व्यक्तिको एउटा चाहना हुन्छ कि उसको समाज सभ्य, सुसंकृत र शान्त होस्। समाजमा अशान्ती र कुसंस्कार नजन्मियोस्। सबैले सहज तरिकाले जीवन यापन गर्न पाउन्। समाजमा सौहर्दता र अमनचयन कायम होस्। विवाहको लागि कसैलाई छोरी दिने कुरामा पनि केटाको बानी व्यवहार, आचरण र पृष्ठभूमीको खोजनीति हुन्छ। अपराधिक पृष्ठभूमिका व्यक्तिलाई छोरी दिन सायदैले मात्र रुचाउँछन्।  

कानूनको नजरमा अपराधीः
कानूनको नजरमा अपराध जहिले नि दण्डनीय हुन्छ। अपराध पुष्टि भएपछि कानून बमोजिम सजाय गरिन्छ। कसूरदार ठहर भएपश्चात कुनैपनि अपराधीलाई सफाई दिने छुट अदालतलाई हुँदैन। अपराधको प्रकृति अनुसारले कानूनले नरम र कठोर दण्डको व्यवस्था गरेको हुन्छ। क्रुर र जघन्य किसिमका अपराधमा कानूनले आजीवन कैद सम्मको व्यवस्था गरेको हुन्छ। क्रुर किसिमले गरिएका हत्या र बलात्कार पश्चातको हत्या लगायतका जघन्य किसिमका अपराधीलाई कानूनले आजीवन कैद तोकेको छ। आजीवन कैद भनेको जीवीत रहुन्जेलसम्म कारागारमा कैदी बनाएर राख्नु भन्ने हो। कुनै गम्भीर प्रकृतिका अपराधमा जन्मकैदको व्यवस्था गरिएको छ। अपराधको प्रकृति अनुसार जन्मकैद भनेको पच्चीस बर्षसम्मको जेल सजाय भनी कानूनले परिभाषित गरेको छ। यी बाहेकका अन्य अपराधमा अपराधको प्रकृति, अपराध गर्दाको अवस्था र अपराधको गाम्भिर्यतालाई विचार गरी विभिन्न प्रकारका सजाय तोकिएका छन्। 

दण्ड सजाय गर्नुको उद्देश्यः 
कसैलै एउटा गल्ती गरेपछि उसलाई जीवनभर अपराधिक व्यक्तिको रुपमा हेर्नुपर्छ भन्ने कानूनको मनसाय होइन। दण्ड दिनुको पछाडि विभिन्न कारणहरु रहेका हुन्छन्। कुनै एउटा व्यक्तिलाई अपराध गरे वापत दण्ड दिँदा अर्को व्यक्तिलाई दण्डको डरले त्यस्तो अपराध गर्नबाट रोक्ने गर्दछ। जसलाई दण्डको निरोधात्मक सिद्धान्तको रुपमा बुझ्ने गरिन्छ। अपराधीलाई दण्ड दिनुको पछाडि त्यस्तै प्रकारको अपराध अर्को व्यक्तिले दण्ड पाउने डरले गर्न नपाओस् भन्ने हो । त्यस्तै दण्डको अर्को उद्देश्य व्यक्तिलाई सुधार गर्नु पनि हो । कसैले कुनै अपराध गर्नुको पछाडि विभिन्न कारणहरु रहेका हुन्छन्। त्यो अपराधलाई समाज र कानूनले हेर्ने दृष्टिकोणको बारेमा व्यक्तिलाई थाहा नभएर पनि सामान्य रुपमा लिई अपराध गरिरहेको हुन्छ। कुनै भूलवस र लहलहैमा पनि अपराध हुने गर्दछ। त्यस्ता व्यक्ति कानूनको दायरामा आइसकेपछि एकपटकलाई माफी पाए अर्को पटक यस्तो गल्ती कहिल्यै दोहोर्यामउने थिएन भन्ने मनमा लागेको हुन्छ। त्यस्ता व्यक्तिहरुलाई सुधार्नु पनि दण्डको उद्देश्य हो।  

कारागारलाई सुधारगृहको रुपमा बुझौँ: 
धेरै जसो घर परिवारका सदस्यहरुलाई के लाग्छ भने, कारागार अर्थात जेल जानु भनेको त ठूलो कष्ट खानु हो। ठूलै यातना र तनाव दिईन्छ होला। जीवन नै वर्वाद हुने भयो। कारागारप्रति यस्तै यस्तै नकारात्मक सोचको विकास भएको पाइन्छ। तर हामीले कारागारलाई यस रुपमा लिनु हुन्न। मानव अधिकारको विश्वव्यापी मान्यताले समेत कुनै पनि व्यक्तिलाई कुनै पनि बाहानामा कुनैपनि प्रकारको यातना दिन पाइँदैन। गाँस, बास र कपास जस्ता उसका आधारभूत आवश्यक्ताको परिपूर्ति सहज रुपले गरिनुपर्छ। राज्यले कैदीहरुलाई गाँस, बास र कपास सँगसँगै केही आर्थिक खर्च पनि प्रदान गरेको हुन्छ। निजलाई सुधार्ने उद्देश्य राज्यको हुन्छ। विभिन्न किसिमका सीपमूलक तालिम र खेलसामग्रीको व्यवस्था पनि गरिएको हुन्छ। जीवनलाई सकारात्मक बाटोमा डोरयाउने उत्प्रेरणा प्रदान गरिन्छ। असल र सभ्य नागरिक बनाउने उद्देश्य राखिएको हुन्छ। कारागारको मुख्य उद्देश्य भनेकै कैदी कारागारमुक्त भएर बाहिर आउनेबेला एक असल नागरिका भएर बाहिर आओस् भन्ने हो। 

निष्कर्शः 
अपराध हाम्रै समाजमा घट्ने गर्दछ र अपराधी पनि यसै समाजका पात्र हुन्। विभिन्न कारणले व्यक्ति अपराध गर्न पुग्दछ। अपराध गरेर कानूनको दायरामा आई कैदीको रुपमा कारागार चलान भपएपछि निजलाई आफूले गरेको गल्तीको महशुस भई पश्चाताप गर्ने गर्दछन्। अधिकांश व्यक्तिहरु आफ्ना गलत कार्यको समिक्षा र आत्मालोचना गरी आइन्दा यस्ता प्रकारका गल्ती नदोहोर्याफउने प्रण गरिरहेका हुन्छन्। कानूनको उद्देश्य पनि व्यक्तिलाई सुधार्नु र दण्डको डरले यस्तै प्रकारका गल्तीहरु अन्यले नगरुन् भन्ने हुन्छ। अपराध कुनैपनि हालतमा क्षम्य हुँदैन र क्षम्य गरिनुपनि हुँदैन।कानूनको नजरमा अपराध जहिले नि दण्डनीय हुन्छ तरकानूनले अपराधीलाई दण्ड दिने काम मात्र गर्दैन, अपराधिक मानसिकतामा लगाम लगाउँदै समाजमा पुनः असल नागरिकको रुपमा स्थापित गर्दछ। तसर्थ, दण्डलाई सुधार्ने ओखती रकारागारलाई सुधारगृहको रुपमा बुझ्न जरुरी छ। 

-लेखक सुनार नेपाल सरकारका कानून अधिकृत हुनुहुन्छ।