- जानुका न्यौपाने
कुशल नेतृत्व गर्ने व्यक्तिको गुण भनेको निश्चित समय नेतृत्वमा बसेपछि नेतृत्वको हस्तान्तरण गर्नुपर्छ भन्ने सोच सहितको व्यवहार हो। बढीमा दुई कार्यकाल पश्चात् नेतृत्व हस्तान्तरण गरेर एउटा अभिभावक वा सल्लाहकारका रुपमा सक्रिय हुने प्रवृत्तिको विकास हुनुपर्छ ।
वर्तमान अवस्थामा हामीले चिनेका सबैजसो नेतृत्व तहमा रहेका नेताहरु नेतृत्वमा रहिरहन चाहने हुनाले राजनीतिमा असहजता बढेको छ। लामो समयको साधना, लगनशीलता र पर्खाइ पश्चात् उच्च नेतृत्वमा पुग्नुपर्ने हुनाले पनि नेतृत्वप्रति मोह जागेको हुनसक्छ । त्यसकारण हरेक तहमा रहने नेतृत्व दुई कार्यकाल पश्चात् हस्तान्तरण हुनु आवश्यक छ। नेतृत्व गर्ने क्षमता, इमान्दारिता, कार्यकर्ताप्रति समान व्यवहार, निष्पक्षता जस्ता गुणहरु नेतृत्व तहमा पुग्ने जो कोहीका लागि महत्वपूर्ण आधार बन्नुपर्छ। देशमा ठूला–ठूला राजनीतिक परिवर्तन भए, तर जन अपेक्षा अनुरुप कार्य भने पर्याप्त भएन । जनचाहना अनुसार कुनै पनि कार्य सम्पादन हुन नसक्नुको पछाडि नेतृत्वकर्ताको भूमिकामा भर पर्छ।
अस्थिर सरकारका कारण निकास नभएको भन्ने वास्तविकता हो भने यो अब बदलिएको छ। खासगरी राजनेतामा नेतृत्वप्रति मोह ज्यादा भएको पाइन्छ। हरेक दलमा उच्च नेतृत्वमा पुगेपछि त्यही रहिरहने चाहना व्याप्त देखिन्छ। राजनीतिलाई सबै नीतिको माउनीति मानिन्छ। त्यसैले राजनीतिमा सबै नेतृत्वकर्तामा निष्ठा र इमान्दारिताको प्रदर्शन हुनु आवश्यक छ। सबै नीतिको मूल राजनीति नै भएकाले त्यहाँ स्वच्छन्दता र पारदर्शिता हुनु अनिवार्य पनि हुन्छ। मूलतः तत्कालीन माओवादीका अध्यक्ष पुष्कमल दाहाल जनयुद्ध भन्दा अगाडिदेखि नै नेतृत्वमा रहेर दुई दशक भन्दा लामो समय नेतृत्वमा रहिरहे। एमाले र एमाओवादीको एकतासँगै दुई अध्यक्षका रुपमा ओली र दाहाल नेतृत्वमा रहेका थिए। लामो समय उच्च नेतृत्वमा रहिरहने नेताहरुको सूची लामै देखिन्छ। नेकपा मालेका नेता सिपी मैनाली पनि दुई दशक देखि निरन्तर नेतृत्वमा छन्। नेमकिपाका अध्यक्ष नारायणमान विजुक्छेले पनि त्यस्तै दलको नेतृत्व लामो समय गरिरहेका हुन्। त्यसैगरी जनमोर्चा नेपालका अध्यक्ष चित्रबहादुर केसी पनि दुई दशक भन्दा अगाडि देखि नेतृत्वमा रहेका हुन्।
राजनीतिमा मात्रै होइन अन्य संघ संस्था तथा संगठनमा पनि नेतृत्वप्रतिको मोह निकै देखिन्छ। खासगरी ०४६ सालको पहिलो जनआन्दोलन पश्चात् स्थापना भएको रिपोटर्स क्लव नेपालका अध्यक्ष ऋषि धमला तीन दशक लोमो समयसम्म निरन्तर अध्यक्ष भइरहेका छन्। पत्रकारको पहिचान बनाएका धमला खरो बोल्ने पत्रकारका रुपमा चिनिन्छन्। त्यसैगरी अभिभावक संघ नेपालका अध्यक्ष सुप्रभात घिमिरे पनि लगातार दुई दशकदेखि नेतृत्वमा रहेका हुन्। आज तिनका नाति विद्यार्थी भइसकेका होलान्।
असल नेतृत्व गर्ने व्यक्तिको गुण भनेको निश्चित समय नेतृत्वमा बसेपछि नेतृत्वको हस्तान्तरण गर्नुपर्छ भन्ने सोच सबैमा हुनु आवश्यक छ। बढीमा दुई कार्यकाल पश्चात् नेतृत्व हस्तान्तरण गरेर एउटा अभिभाव वा सल्लाहकारका रुपमा सक्रिय हुने प्रवृत्तिको विकास हुनु जरुरी छ। लोकतन्त्रको उद्गमस्थल अमेरिकामा त दुई कार्यकाल भन्दा बढी समय राष्ट्रपतिमा रहने व्यवस्था छैन । तर, हाम्रो देशमा सबैजसो नेतृत्वमा एकपटक पद पाएपछि नछोड्ने प्रवृत्ति हाबी भएको उदाहरण प्रशस्तै देख्न पाइन्छ। आम उपभोक्ताको रक्षा गर्ने, उपभोक्तालाई जागरुक बनाउने, अनियमितता भए खबरदारी गर्ने उद्देश्यले स्थापित उपभोक्ता हित संरक्षण मञ्चका महासचिव ज्योति बानियाँ पनि दुई दशकदेखि लगातार सोही पदमा बसेर नेतृत्व गरेकै छन् । उपभोक्ता हितका बारेमा कार्य भने खासै केही भएको देखिँदैन। नेतृत्वप्रति मोहित भने हुने गर्छन् सबै नेतृत्वकर्ता। नेतृत्वमा रहेर सम्पादन गर्नुपर्ने कार्यप्रति भने बेवास्ता गर्ने प्रवृत्ति बढेको देखिन्छ।
यी उल्लेख गरिएका नेतृत्व गर्ने व्यक्तिहरु प्रतिनिधि पात्र मात्रै हुन्। प्रायः हरेक क्षेत्रका संघ संगठन आदिमा उस्तै अवस्था छ। विद्यार्थी होस् या शिक्षक तथा प्राध्यापक संघ नै किन नहुन् जता पनि एकपटक नेतृत्वमा पुगेपछि सो पद नछोड्ने प्रवृत्ति पनि देखिन्छ। अझ रहेर उदाहरणीय कार्य गर्ने अनि सहज रुपले नेतृत्व हस्तान्तरण गर्ने प्रणालीलाई प्रभावकारी र संस्थागत गर्नुपर्छ भन्नेतर्फ कसैको ध्यान गएको पाइन्न।
एउटा संस्था/संगठनमा सदस्य हुँदै सचिव, महासचिव, अध्यक्ष नै हुनुपर्ने जुनखालको दृष्टिकोण रहेको देखिन्छ, त्यो नै गलत हो कि? यदि नेतृत्व हस्तान्तरणको प्रणाली प्रभावकारी बनाउने हो भने कुनै निकायमा रहेर आफ्नो दायित्व र कार्य क्षमता प्रदर्शन गर्नका लागि सदस्य नै काफी हुन्छ। पटक–पटक एउटै संस्थामा फरक–फरक पदमा रहने जुन मोह हुन्छ, त्यसले समग्रमा संस्थालाई पनि गतिशिल बनाउँदैन जस्तो लाग्छ। जो व्यक्ति पदप्रति मोहित हुन्छ उसलाई पनि अन्ततः फाइदा भन्दा बेफाइदा नै बढी हुनजान्छ। तसर्थ, एउटै पद वा एउटै संस्थामा फरक–फरक पदप्रति आकर्षित हुनु उपयुक्त देखिँदैन। एक कार्यकालमा नै असल र प्रभावकारी कार्य गर्नका लागि पर्याप्त हुन्छ। हरेक उच्च तहका नेतृत्वमा रहने व्यक्तिले गम्भीरतापूर्वक सोच्नुपर्ने विषय नै आफू रहँदा के कस्ता कार्य सम्पादन कसरी भए? असल कार्य गर्न सकियो कि सकिएन ? जस्ता सवालप्रति गम्भीर भएर सोच्नु जरुरी छ।
छोटो कार्यकालमा उदाहरणीय काम गरेर भावी नेतृत्व क्षमता भएकालाई मार्गप्रशस्त गर्ने दायित्व पनि सम्झनु पर्ने हुन्छ।
चेलीबेटी बेचबिखन रोक्ने तथा बेचिएका चेलीबेटीको उद्धार गरी समाजमा पुर्नस्थापना गर्ने कार्यमा चर्चित सीएनएन हिरो बन्न सफल समाजसेवी अनुराधा कोइराला लगभग तीन दशक अगाडिदेखि निरन्तर नेतृत्वमा रहेकी छन्। नेपाली समाजमा पदलाई खासै महत्व नदिने उदाहरणीय व्यक्तित्व पनि नभएका होइनन्। कृष्णप्रसाद भट्टराई, गणेशमान सिंह, सुशील कोइराला, भीम बहादुर तामाङ, सुवर्ण सम्शेर लगायतका व्यक्तिहरु थिए। विगत एक दशक अगाडिदेखि नेपालको परिप्रेक्ष्यमा अभ्यास रहेको अनि लोकतन्त्रको उपलब्धीको रुपमा रहेको समावेशीताको ज्वलन्त उदाहरण २०१५ सालमै बिपी कोइरालाको मन्त्रीमण्डलमा देखिएको थियो। प्रथम महिला द्वारिकादेवी ठकुरानी, परशुनारायण चौधरी, जमानसिंह दलित लगायतका व्यक्तिलाई जिम्मेवारी दिएबाटै पुष्टि हुन्छ। शिक्षा क्षेत्रमा त झनै विद्यालयको नेतृत्व गर्ने प्रधानाध्यापक एक पटक भएपछि अवकाश नपाएसम्म नेतृत्व गर्ने गरिरहेका छन्। यसरी एउटै पदमा र उच्च तहमा रहेर निरन्तर नेतृत्व गर्ने परिपाटीले एकातर्फ नेतृत्व विकासमा अवरोध सिर्जना गर्छ भने अर्कोतिर अनियभितता, भ्रष्टाचार र निरङ्कुश बन्ने खतरा पनि उत्तिकै रहन्छ। हाल नेपालको सरकारको मन्त्रालयका सचिव बढीमा पाँच वर्ष मात्र रहन पाउने व्यवस्था छ । त्यस्तै अन्यत्र पनि निश्चित अवधि मात्र उच्च नेतृत्वमा रहने व्यवस्था हुनु अनिवार्य हुन्छ।
मैले थाहा पाएर मेरो हजुरआमाले आमालाई र आमाले मेरा भाउजु, बुहारीलाई भण्डारको साँचो सुम्पिएको देखेको थिए। त्यस्तै मेरो विवाह पछि हजुरबा र बाले हाम्रो दाजु भाइलाई अंशबण्डा गरिदिनु भएको थियो। अलिक पछि आएर थाहा भयो हजुरआमा, आमा र हजुरबा र बाका त्यस्ता कार्य नेतृत्व हस्तान्तरण पो रहेछ। परिवारमा जसरी ऋण धनका बारेमा जानकारी गराउँदै एउटा असल अभिभावकले आफ्ना छोरा बुहारीलाई नेतृत्वको जिम्मेवारी आफू सवल हुँदैमा सुम्पन्छन्, त्यस्तै कार्य हाम्रो देशको राजनीति, प्रशासनिक क्षेत्र तथा विभिन्न संघ संस्थामा हुनु जरुरी छ। जसले लोकतन्त्र र गणतन्त्रलाई बलियो मात्र नभई जिम्मेवारी बोध, पारदर्शिता, नेतृत्व क्षमताको विकास जस्ता सवल पक्षलाई दरिलो बनाउन सहयोग पुर्याउने छ भन्ने निष्कर्ष हो मेरो।
