“सैयौँ थुङ्गा फूलका हामी एउटै माला नेपाली” यो नेपालको राट्रिय गानको पहिलो लाइन हो । राष्ट्रिय गानको पहिलो लाइन वाचन गर्दा मात्रै पनि छाती फूलेर अउँछ र गर्भ लाग्दछ । राष्ट्रप्रेम सबै नागरिकको आफ्नो प्राण भन्दा पनि ठुलो लाग्छ । राष्ट्रका लागि जीवनको बलिदान गर्न तत्पर हुन्छन् । नेपालमा बस्ने १२५ समुदायका सबै नागरिकहरुको बिचार विनिमयको माध्यम १२३ प्रकारका भाषाहरु नेपालको राष्ट्र भाषा हुन् । नेपालको वर्तमान संविधानको धारा ६ अनुसार नेपालमा बोलिने सबै मातृ भाषाहरु राष्ट्रभाषाहरु हुन् भनी परिभाषित गरिएको छ । हाम्रो सरकारी कामकाजको भाषाको रुपमा प्रयोग भएको मानक नेपाली भाषा एक सशक्त र प्रसिद्ध भाषा हो । भाषा समाजको ज्यूँदोे पहिचान र समृद्धिको अधारशिला हो ।
भाषाका चिन्तकहरुले भाषालाई पूर्वी र पाश्चात्य परम्परा गरी दुई फरक दृष्टिकोणबाट चिन्तन गर्ने प्रयत्न गरेका छन् । ऋिगवेदमा परा, पश्यन्ती, मध्यमा र वैखरीको समग्रतालाई सर्वप्रथम पूर्वीय चिन्तकहरुले परिभाषित गर्दिएका छन् । “परा” ले मस्तिष्कमा रहेको सुषुप्त अवस्थालाई, “पश्यन्ती” ले प्राप्त गरेको उत्तेजनाको अवस्थालाई भने मध्यमाले ध्वनि अवयवद्वारा उच्चारण हुनू पूर्वको अवस्थालाई र “वैखरी” ले बोलीका रुपमा हुने भाषाको रुपलाई जनाउँदछ । पाश्चात्य परम्परामा ग्रीक दार्शनिक प्लेटोले मानवीय विचारको ध्वन्यात्मक रुपका रुपमा चर्चा गरेका थिए ।
भाषा मानवीय समाजको सञ्चार प्रणाली हो । निश्चित नियमहरुको समुच्च योगहरुको मेलद्वारा गरिने सञ्चार व्यवस्था हो । यो आर्जन र प्रयोगमा आधारित मानवीय व्यवहार पनि हो । मानव समाजमा मात्रै यसको प्रयोग हुने, सिक्ने, हस्तान्तरण हुने तथा विकास भई निरन्तर चलिरहने भएकाले भाषालाई सामाजिक वस्तु वा सम्पत्तिको रुपमा ग्रहण गरिन्छ । त्यसैले भाषालाई मानव मस्तिष्कको भूमिका र क्षमतासँग नङ र मासुको जस्तो सम्बन्ध रहेको हुन्छ । भाषा समाजमा प्रयूक्त खास खास क्षेत्र, धर्म, समुदाय, संस्कृति, रितिरिवाज, चालचलन तथा परम्परा अनुसार अनूकुलन भएको हुन्छ । भाषाको लेख्य र कथ्य गरी दुई रुप हुन्छन् । बोल्ने र सुन्ने प्रक्रियासँग सम्बन्धित कथ्य वा मौखिक र लेख्ने भाषाको रुपलाई लेख्य रुप भनिन्छ । यसका अतिरिक्त मानिसले आफ्ना विचारहरु विनिमय गर्नका खातिर खास संकेत गर्ने, चिमोट्ने, आँखा झिम्क्याउने, सुसेल्ने, विभिन्न खालको आवाज निकाल्ने जस्तो सिट्ठी बजाउने आदि समेत प्रयोग गरेको पाइन्छ । तर भाषा विज्ञानले यसलाई भाषा भनी स्विकार गरेको छैन । भाषा हुनका लागि मानवीय उच्चारण अवयवद्वार उत्पाद हुने सार्थक ध्वनी मात्रै भाषा हो । तसर्थ मानव व्यवहार सञ्चालनका लागि प्राकृतिक मानवीय उच्चारण अवयवद्वारा सिर्जित सार्थक आवजलाई भाषा भनी विश्वव्यापी रुपमा स्विकार गरिन्छ । जसबाट मानव अस्तित्व र समग्र विकास गर्ने एक अवयवको रुपमा लिइन्छ । मानिसका विचार, भावना व्यक्त गरिन्छ र प्रसारण हुन्छ । यसलाई मानिसको कला तथा स्वतन्त्र सृजनको प्रक्रियाको रुपमा भाषाविद्हरुले स्विकार गरेका छन् । आवाज र विचारको जननिका रुपमा भाषालाई व्यक्त गरिन्छ ।
प्रयोग क्षेत्र, उपयोगकर्ता, भाषिक क्षमता, भाषाको संरचना, अर्थ, व्यवस्था र स्वरुपले भाषाको विशेषतालाई निर्धारण गर्दिन्छ । मानव समाज, संस्कृति, राजनीतिक, प्रयोगका कारणले भाषाको संरचनामा देश काल र परिस्थिति बमोजि निरन्तर परिवर्तन भैरहेको हुन्छ । तर भाषाका खास लक्षणहरुमा भने बदलिएको हुदैन । भाषाको विशेषताको क्षेत्र फराकिलो हुदै जान्छ । भाषाले मानिसका विचारहरुलाई आदन प्रदान गरिदिन्छन् । भाषा मानिसले मात्रै प्रयोग गर्ने भएकाले भाषलाई मानवीय सम्पत्ति र वस्तु मानिन्छ । मानिस समाजिक प्राणी भएकोले भाषा समाजमा मानिसले मात्रै प्रयोग गर्दछन त्यसैले भाषा सामाजिक वस्तु हो । भाषाले विगत देखि वर्तमान र भविष्य सम्मको निरन्तरतालाई जनाउने भएकोले यो परम्परित हुन्छ । भाषा वोलेर र प्रतिकलाई मानेर प्रयोग गरिन्छ यसको अर्थ भाषा वाक प्रतिक हुन्छ । भाषाका शब्दहरुले वास्तविक वस्तुको पहिचन हुन्छ र संबन्धित भाषिले सहजै स्विकार गर्ने हुँदा यसलाई यादृच्छिक भन्दछन् । भाषा खास नियम र व्यवस्थामा सञ्चालित हुन्छ र यो व्यवस्थित हुने गर्दछ । भाषाको आफ्नै शब्दहरुको कोश हुन्छ र भाषा व्यवस्थापनका लागि व्याकरण पद्धति रहेको हुन्छ । मानिसको उमेर, वर्ग र समूह अनुसार भाषामा नविनता भित्रन्छ । भाषामा उत्पादनशीलता तथा सृजनशिलता हुन्छ । भाषामा समान्य तथा जटिलताको गुण हुन्छ ।
विश्वमा धेरै प्रकारका भाषाहरु बोलिन्छन् । भाषाको सङ्ख्या निश्चित नै छैन । त्यसैले भाषा शास्त्रीहरुको अनुसन्धान निरन्तर छ । इथ्नोलग ल्याङ्वेज अफ द वल्र्ड का अनुसार संसारमा हालसम्म पहिचान भएका बोलिने भाषाहरुको सङ्ख्या ७१०५ पुगेको छ । लोपोन्मूख समुदायको भाषाहरु लोप हुने भएकोले भाषाहरुको सङ्ख्या थपघट भैरहको हुन्छ । त्यसैले भनिन्छ एक डाडा काट्दा पानी र दश डाडा काट्दा बाणी फेरिन्छ । भाषाको प्रयोग भूगोल अनुसार फरक फरक रहको हुन्छ । भाषा परिवार विश्वमा महादेश, देश, धर्म, काल, परिवार र प्रभावका आधारमा एसियाली, युरोपेली, अफ्रिकाली, अमेरिकाली, नेपाली, चिनियाँ, जापानी, कोरियन, प्राग ऐतिहासिक, प्राचिन, माध्यमिक, आधुनिक, आयोगात्मक, योगात्मक, भारोपेली, भोटचिनिया, द्रविड, संस्कृत प्रभावी, फारसी प्रभावी तथा ग्रीक प्रभावी जस्ता भाषा परिवारहरु पहिचन भएका छन् । भाषा परिवारको निर्धारण ध्वनि, पद, रचना, वाक्य संरचना, अर्थ, शब्द भण्डार र स्थानिक निकटताले निर्धारण गर्दछ ।
नेपाली भाषा संसारका कैयौँ भाषाहरु जस्तै विकसित भाषा हो । भारोपेली भाषा परिवार अन्र्तगत आर्य इरानेली शाखाबाट संस्कृत, प्राकृत र अपभ्रंश हुँदै वर्तमान मानक नेपाली भाषा प्रचलित भएको हो । भारोपेली भाषापरिवार संसारका अन्य भाषा परिवार भन्दा निकै समृद्ध मानिन्छ । नेपाली भाषा सन्तुलित छ ।
नेपाली भाषाको उत्पतिको प्रसङ्ग इशापूर्व ३००० तिर यूराल पर्वतको दक्षिण पूर्वमा पर्ने किरगिजको मैदानमा बसोबास गरेको मानव समुदाय त्यहाँबाट विभिन्न स्थानमा गई बसोवास गर्ने क्रममा केही मानव समुदाय भारत हुँदै नेपाल प्रवेश भएका थिए । नेपाली भाषाको विकास आर्य संस्कृत भाषाको प्रचुर प्रभाव रहेको छ । नेपाली भाषा विभिन्न प्राकृत र अपभ्रंश भएर विकसित भएको भाषा हो ।
नेपालको संबैधानिक इतिहास धेरै लामो छैन । त्यसैले नेपाली भाषाले संबैधानिक मान्यता पाएको इतिहास पनि छोटो छ । तर नेपाली भाषाको उपयोग भने धेरै लामो देखिन्छ । “नेपाल अधिराज्यको संविधान, २०१५ को धारा ७० मा देवनागरी लिपिमा नेपाली भाषा नेपालको राष्ट्र भाषा हुनेछ, नेपालको संविधान, २०१९ को भाग १ दफा ४ मा नेपालको राष्ट्र भाषा देवनागरी लिपिको नेपाली भाषा हो, नेपाल अधिराज्यको संविधान २०४७ को भाग १, धारा ६ दफा १ मा देवनागरी लिपिमा नेपाली भाषा नेपालको राष्ट्र भाषा हो । नेपाली भाषा सरकारी कामकाजको भाषा हुनेछ, भाग १ धारा १६ दफा २ मा नेपालका विभिन्न भागमा मातृभाषाका रुपमा बोलिने सबै भाषाहरु नेपालका राष्ट्रिय भाषा हुन्, धारा १८ उपधारा २ मा प्रत्येक समुदायले बालबालिकालाई प्राथमिक तहसम्म आफ्नो मातृभाषामा शिक्षा दिने गरी विद्यालय सञ्चालन गर्न पाउनेछन्, धारा २६ मा विभिन्न धर्म, जातजाति, सम्प्रदाय र भाषा भाषिहरुका बीच स्वस्थ एबम् सुमधुर सामाजिक सम्बन्ध विकसित गरी सबैको भाषा, साहित्य लिपि, काला र सँस्कृतिको विकासद्वारा देशको साँस्कृतिक विविधता कायम राखी राष्ट्रिय एकता सुदृढ गर्ने नीति राज्यले अबलम्बन गर्ने छ, नेपालको अन्तरिम संविधान, २०६३ को भाग १ धारा ५ उपधारा १ मा नेपालमा बोलिने सबै मातृभाषाहरु राष्ट्र भाषा हुन्, उपधारा २ मा देवनागरी लिपिमा नेपाली भाषा सरकारी कामकाजको भाषा हुनेछ । भाग १, धारा ५, उपधारा ३ मा उपधारा २ मा जुनसुकै कुरा लेखिए पनि स्थानीय निकाय तथा कार्यालयमा मातृभाषाको प्रयोग गर्न कुनै बाधा पु¥याएको मानिने छैन । यसरी प्रयोग गरिएको भाषालाई राज्यले सरकारी कामकाजको भाषामा रुपान्तरण गरी अभिलेख राख्नेछ । भाग ३, धारा १७, उपधारा १ मा प्रत्येक समुदायलाई कानुनमा व्यवथा भए बमोजिम आफ्नो मातृभाषामा आधारभूत शिक्षा पाउने हक हुनेछ । भाग ३ धारा १७ उपधारा ३ मा नेपालमा बसोबास गर्ने प्रत्येक समुदायलाई आफ्नो, भाषा, लिपि, संस्कृति, सांस्कृतिक सभ्यता र सम्पदाको संरक्षण र संवर्दन गर्ने हक हुनेछ । भाग ४, धारा ३५, उपधारा ३ मा विभिन्न धर्म, संस्कृति, जाति, समुदाय, सम्प्रदाय र भाषाभाषिका बीच समानता एवम् सहअस्तित्वका आधारमा स्वस्थ र सुमधुर सामाजिक सम्बन्ध विकसित गरी सबैको भाषा, साहित्य, लिपि, कला र संस्कृतिको विकासद्वारा देशको सांस्कृतिक विविधता कायम राखी राष्ट्रिय एकतालाई सुदृढ गर्ने नीति राज्लयले अबलम्बन गर्ने छ । र नेपालको संविधान (२०७२) को भाग १ धारा ६ मश नेपालमा बोलिने सबै मातृभाषाहरु राष्ट्रभाषा हुन् । भाग १, धारा ७, उपधारा १ मा नेवनागरी लिपिमा लेखिने नेपाली भाषा नेपालको सरकारी कामकाजको भाषा हुनेछ । यसैगरी भाग १, धारा ७, उपधारा २ मा नेपाली भाषाका अतिरिक्त प्रदेशले आफ्नो प्रदेश भित्र बुसङ्ख्यक जनताले बोल्ने एक वा एक भदा बढी अन्य राष्ट्रभाषालाई प्रदेश कानुन बमोजिम सरकारी कामकाजको भाषा निर्धारण गर्न सक्ने छ । भाग ३ धारा ३२ (१) मा प्रत्येक व्यक्ति र समुदायलाई आफ्नो भाषा प्रयोग गर्ने हक हुनेछ । र (३) मा नेपालमा बसोवास गर्ने प्रत्येक नेपाली समुदायलाई आफ्नो भाषा, लिपि, संस्कृति, संस्कृतिक सभ्यता र सम्पदाको संवर्धन र संरक्षण गर्ने हक हुनेछ भनि स्पष्ट रुपमा मौलिक हकको रुपमा उल्लेख गरिएकोबाट नेपालको वर्तमान संविधानले भाषालाई संरक्षण गर्नका लागि पर्याप्त बाटो देखाएको छ ।”
नेपालमा १२५ जाती र १२३ भाषिक समुदाय रहेका छन् । नेपालमा १२ भन्दा बढी धर्म पहिचानमा छन् । संसारका १० भाषा परिवार मध्ये भारोपेली, भोट वर्मेली, आग्नेली र द्रबिडेली गरि नेपालमा चार भाषा परिवारका भाषाहरु बोलिन्छन् । २०५८ सालको जनगणनाले ९२ भाषा रहेको तथ्याङ्क प्रस्तुत गरेकोमा २०६८ सालमा १२३ रहेको तथ्याङ्क प्रस्तुत गरेको छ । यसका सन्दर्भमा भाषाविदहरुको मत एकता भने छैन । नेपालको कुल जनसङ्ख्या २,६४,९४,५०४ रहेको तथ्याङ्ककमा प्रमुख भाषिक वक्ताहरु नेपाली ४४.६३ प्रतिशत, मैथिली ११.६७ प्रतिशत, भोजपुरी ५.९८ प्रतिशत, थारु ५.७७ प्रतिशत, तामाङ ५.१० प्रतिशत, नेवार ३.१९ प्रतिशत, बज्जिका २.९९ प्रतिशत, मगर २.९७ प्रतिशत, डोटेली २.९७ प्रतिशत र उर्दु २.६१ प्रतिशत रहेको छ । १२३ भाषिक समुदायमा भाषिक विकासको गति हेर्दा ज्यादै न्यून देखिन्छ । ८.१३ प्रतिशत भाषाको मात्रै विकास भएको देखिन्छ । यसले भाषिक न्याय राज्यमा उल्लेख्य रुपमा भएको देखिदैन ।
नेपालका अल्पसंख्यक तथा सिमान्तकृत भाषिक समुदायहरु उराउ (०.१२ प्रतिशत), जिरेल (०.०१ प्रतिशत), दरै (०.०४ प्रतिशत), भुजेल (०.०८ प्रतिशत र सुनुवार (०.१४ प्रतिशत) जस्ता भाषिक समुदाय समाजबाट लोपोन्मूख अवस्थामा पुेगको देखिन्छ । यस्ता भाषाहरुको विकास गराउनु राज्य र नागरिकको दायित्व हुन्छ । भाषा लोप हुनू भनेको समाजिक अस्तित्व, समृद्धि, विकास र पहिचनको समाप्त हुनू हो । खासगरी भाषिक वक्ताले मातृभाषा प्रयोगमा नल्याउनु वा नयाँ पुस्तामा हस्तान्तरण नगर्नु, मिश्रीत समुदाय बढ्नु, सरकारी कामकाजको भाषा र विद्यालयमा शिक्षण भषा समेत नेपाली भाषा मात्रै प्रयोग गर्नु, मातृ भाषाको महत्वको बारेमा भाषिक समुदायलाई चेतना नहुनू, मातृ भाषाको सवालमा पर्याप्त अध्ययन तथा अनुसन्धान नहुनूले गर्दा अन्य भाषाहरुको विकास हुन सकेको छैन ।
राज्यको सामन्ती, निरंकुश, केन्द्रिकृत र एकात्म राज्य व्वस्थाले सृजना गरेका सबै प्रकारका विभेद र उत्पीडनलाई संवैधानिक रुपमा अन्त्य भएको छ । बहु्जातीय, बुभाषिक, बुधार्मिक, बहुसांस्कृतिक तथा भौगोलिक विविधतायुक्त विशेषतालाई आत्मसात् गरी विविधता बीचको एकता, सामाजिक सांस्कृतिक ऐक्यबद्धता, सहिष्णुता र सद्भावलाई संरक्षण संबर्दन गर्ने, वर्गिय, जातिय, क्षेत्रीय, भाषिक, धार्मिक, लैंगिक, विभेद र सबै प्रकारका जातीय छुवाछुतको अन्त्य गरी सामाजिक आर्थिक, समानता, समृद्धि, र समाजिक न्याय सुनिश्चित गर्न समानुपातिक समावेशी र सहभागितामूलक सिद्धान्तका आधारमा समतामूलक समाजको निर्माण गर्ने संकल्प गरिसकेको छ ।
राज्यले समाजिक सामाजिक सांस्कृतिक रुपान्तरण गर्नका लागि देशको सांस्कृतिक विविधता कायम राख्दै समानता एवं सहअस्तित्वका आधधारमा विभिन्न जातजाति र समुदायको भाषा, लिपि, संस्कृति, साहित्य, कला, चलचित्र र सम्पदाको संरक्षण र विकास गर्ने नीति लिएको हुनाले भाषिक समुदायहरुले भाषा विकास, संरक्षण र संवर्दन गर्दै विविधतामय समाजलाई एकताको सुत्रमा आबद्ध गर्ने कार्यले समाजिक सांस्कृतिक रुपान्तरण भई सहभागितामुल शासन पद्धतिको विकास हुन्छ । यसले राष्ट्रनिर्माणमा टेवा पुर्याउँछ ।
भनिन्छ कि संघीयता लोकतन्त्रको त्यस्तो असल अभ्यास हो जहाँ सबै समुदायका मानिसहरुले शासनको सबै प्रक्रियामा योगदान गर्न चाहन्छन् । संविधान नागरिकको इच्छाको अभिव्यक्ति हो र यो कानूनको सृङ्खलामा उच्च स्थानमा रहन्छ । देशको आधारभूत कानून हो संविधान । त्यसैले अब कुनै पनि भाषिक समुदायको भाषा लोप हुने अवस्थामा पुग्न नपरोस । यसका लागि राज्यका सरोकारवाला सबै संयन्त्रको ध्यान केन्द्रित भई समृद्ध मुलुक निर्माणका लागि भाषिक मुद्दालाई प्रमुख आधार तथा मुद्दा बनाउन जरुरी छ । भाषिक समृद्धि राष्ट्र निर्माणको आधारभूत पक्ष बनाउनु आवश्यक छ ।
बहुभाषिक नीति कार्यान्वयन गर्नका लागि राज्यले कार्यविधि नबनाएको र बनाएको पनि अपनत्व बोध नगरेको अवस्था छ । समुदायमा भाषिक विकासको न्यूनतम धारणाको विकास पनि भएको छैन । भाषिक विकासका लागि वक्ता, पाठ्यक्रम, पाठ्युस्तक, साहित्यको विकास नेपालमा बोलिने ८.१३ प्रतिशत भाषाको मात्रै देखिन्छ । अन्य भाषिक समुदायका लागि सबै पक्षले भाषिक विकासको एजेण्डा नबनाए भाषिक अस्तित्वमा समस्य आउन सक्छ । मुलुकमा एक मात्रै भाषाको समृद्धि हुनुले संघीयताको अभ्यास सफल हुन सक्दैन । बहुभाषिक नीतिलाई भाषिक समुदाय बाहुल्यता भएको स्थानीनिय निकायमा औपचारिक कामकाजको माध्यम भाषा बनाई शासनमा नागरिक सहभागिता र समावेशी साशनलाई जीवन्तता दिन आवश्यक छ । नेपालमा बोलिने सबै राष्ट्रभाषाको समृद्धिको लागि सरकोकारवाला पक्षहरुले आवश्यक गतिविधिहरु सञ्चालन गर्न जुरुरी छ । नेपालमा बोलिने भाषालाई विश्वमानमा शसक्त बनाउन अत्यन्तै जरुरी छ । नेपाली भाषाभाषिको खास नामहरुलाई ट्रेड मार्क बनाउन सकिन्छ । यसो गर्नाले राष्ट्रियताको विस्तार हुन पुग्दछ । भाषिक विकास र विस्तारको कारणले आर्थिक बृद्धि, विकास र उत्पादकत्व विकास गर्ने भएकोले भाषालाई प्रमुख एजेन्डा बनाउनु राष्ट्र हित हुन्छ ।
लेखक: गोकुल भुजेल
