भेदभाव के हो ?
हामीले बाँचेको समाजमा जताततै देख्ने गर्छौ सम्पति, शक्ति र स्थितिको विभिन्नता । केही व्यक्ति र समूहका लागि अधिक सुविधा र उच्च स्थितिको अवस्था छ भने कतिपय व्यक्ति र समूह थिचोमिचो र कमजोर स्थितिको सामना गरिरहेका छन् । हाम्रो जस्तो सामाजिक, आर्थिक, राजनैतिक र साँस्कृतिक प्रणाली बोकेको समाजमा यस्तो असमानतालाई हामी सामाजिक स्तरीकरण भन्छौँ । यस असमान सामाजिक प्रणालीमा केही व्यक्ति वा सामाजिक समूहका विरुद्ध अक्सर अनुचित व्यवहार गरिन्छ । जसलाई भेदभाव भनिन्छ । भेदभाव धेरै विषयमा हुने गर्दछ ।उमेर, लिङ्ग, वर्ण, वजन, जातियता, धर्म वा राजनीति । जातिमा आधारित भेदभावलाई जातीय भेदभाव भनिन्छ भने लिङ्गको आधारमा गरिने भेदभावलाई लैङ्गिक विभेद भनिन्छ । विभेद अधिकतम पूर्वाग्रही सोचको नतिजा हो । एक पूर्व गठित नकरात्मक निर्णय वा दृष्टिकोण । यस्तो पूर्वाग्रहले केही व्यक्ति र समूहहरुलाई सामाजिक बहिष्करणको अमानवीय कुकर्म तर्फ अग्रसर गराउँदछ ।
विभेदका पराकाष्ठ
नेपाली समाजको पुरानो र कहालीलाग्दो रोग जातीय भेदभाव, शासन व्यवस्थाका कयौँ रुपहरुको दर्शन गरियो तर जातीय हिँसा र विभेदको अन्त्य गर्न सबै व्यवस्था असफल नै रहे । त्यसको ज्वलन्त उदाहरण हो रुकुम पश्चिम चौरजहारीको क्रुर घटना । हिन्दीमा एउटा कथन छ “बुलाती है मगर जानेका नहीँ” ।आज आएर नेपाली समाजमा अन्तरजातीय सम्बन्ध कायम गर्नु अघि स्मरण गर्नुपर्ने कथन बनेको जस्तो लाग्छ । अझ दलित समुदायका युवाहरुले माथिको उक्तिलाई आत्मसाथ नै पो गर्ने हो की ? जातीय औकातको पराकाष्ठ यहाँ भन्दा क्रुर र अमानवीय कहिल्यै नहोस् ।
रुकुमको चौरजहारीमा जेठ १० गते जुनु बर्बर घटना घट्यो । सायद यसको एउटै मुख्य उद्देश्य थियो, भविष्यमा कुनै सानो जातकाले कथित ठूलो जातकासँग प्रेम नगरोस् । सायद जातीय औकात देखाएको हुन सक्छ ।
यो बर्बर क्रुर घटनापछि सिंगो दलित समुदाय तरंगित त छँदै छ । साथै, गैर दलित समुदायलाई पनि नराम्रोसँग झस्काएको छ । पङ्तिकार स्वयंको दिमाग खल्बलिएको छ । अझ सताब्दीदेखि विभेदको मार खेपिरहेकाहरुलाई कस्तो भएको होला ? खाउँखाउँ लाउँलाउँ उमेरको एक्लो छोरा गुमाउँदा परिवारमा कस्तो अवस्था होला ? हामीले महसुस गर्न सक्दैनौँ ।
घटनाको विषयमा अनेकौँ टिका टिप्पणी सुनिदै छ । सामाजिक सञ्जाल र युट्युबहरुमा घटनाको विषयमा अनावाश्यक समाचारहरु राखिएका छन् । जसले घटनाको सत्यतथ्य खोज्नभन्दा पनि भ्युवर र लाइक, कमेन्ट बढाउनतर्फ लागेको स्पष्ट भान हुन्छ ।
यो घटनाले रन्थनिएको म फेसबुक स्क्रोल गर्दै गर्दा देँखे- “तपाई की १७ वर्षकी छोरी भगाउन १९-२० जना केटाहरु गुण्डागर्दीको शैलीमा घरमा आए भने तिनीहरुलाई ढुङ्गामुढा नगरेर फुलमाला लगाउनु हुन्छ ?” कोही भन्दै थिए- “साउथ इन्डियन फिल्मको शैली अल्लु अर्जुन स्टाइलमा केटी उठाउन जानेलाई यस्तै गर्नुपर्छ ।” कतिले भने- “लकडाउनको बेला जत्था बनाएर अर्को जिल्ला जाने हो त ?” तर, कथित उच्च र सभ्रान्त वर्गका यस्ता कुतर्कहरु देखेर कतै घटनाले अर्कै मोड लिने त हैन भन्ने प्रशस्तै ठाउँ छन् । घटनालाई डाइभर्ट गर्न खोजिनु मानव इतिहासकै दुखद र निन्दनीय कार्य हुनेछ र समाजको लागि दीर्घकालसम्म कलङ्कको रुपमा रहनेछ ।
दोषीलाई कानूनको कठघरा उभ्याउन सबैले सकारात्मक रोल खेल्नै पर्छ । पीडितलाई न्याय दिलाउनै पर्छ । दलित न हो मर्दै गर्छ भन्ने मानसिकताको उपज भोलीका दिनमा भारी पर्न सक्छ । यस्तो मानसिकता समाजबाट हटाउन आ–आफ्नो ठाउँबाट सबैले रचनात्मक र दवाबमूलक स्वभावको प्रदर्शन गर्न जरुरी छ ।
खासमा हाम्रो समाजको बिडम्बना नै जातीप्रथा हो । जातीप्रथाको विरोधमा बोल्नेको कहीँ बोली बन्द गराइन्छ त कतै अर्ध बौद्धिक र कुतर्कको माध्यमबाट यो विषयबाट टाढिने कोशिस गरिन्छ । यती गर्दा पनि भएन भने नवराज वि.क. जस्ता मारेर खोलामा बगाइन्छ र आफ्नो कुञ्छित मनोकामना पूर्ण गरिन्छ ।
जातीय विभेदलाई जरैदेखि उखेलेर फ्याँक्न हिँडेका संघ संस्था, संगठनहरु पनि यो मुद्धाबाट प्रशस्तै फाइदा लिइरहेका छन् । अधिकारकर्मी र नागरिक समाज एन.जि.ओ.को अघि पछि मै ब्यस्त छन् । तसर्थ हाम्रो समाजका कथित माथिल्लो वर्गले मान्छेलाई मान्छे मान्नै नसक्ने भएकाले उसलाई यो बिसन्चो भएको होला ।
विभेदको आमरुप
कानूनी र प्राविधिक रुपमा जातले नेपालमा कसैको जातीय स्थितिमा कुनै प्रभाव पार्दैन । कुनै पनि जाति वा धर्मका व्यक्तिहरु बिना भेदभाव स्कूल भर्ना हुन पाउँछन् । कुनै पनि कामका लागि आवेदन दिन सक्छन् । तर समस्या यो हो की वास्तविक रुपमा ग्राउण्ड लेबलमा हुने विभेद प्रायः जातीय आधारमा हुन्छ । तर यसलाई समाज र राष्ट्रले भने स्वीकार गरेको छैन ।
एउटा सभ्रान्त वर्ग र पुरानो पुस्ताका मानिसहरु जातीय व्यवस्थाको प्रणालीलाई छोड्न चाँहदैनन् र यसले अरुलाई बल प्रदान गर्छ ।
पङ्तिकारको कार्यलयमा कार्यरत एक साथी भन्दै थिए, सानो जात भएर औकात नमिल्नेसँग सम्बन्ध गाँस्न खोज्नु हुँदैन तर प्रेम वा अन्य कुनै सम्बन्ध राखेकै विषयमा मान्छे मारीहाल्नु चैँ हुँदैन । यो वक्तव्यबाट अझै पनि नेपाली समाजका नयाँ पुस्तामा जातीयताको संकिर्णता बाँकी भएको स्पष्ट पार्दछ । जे होस् आजको युगमा दलित भएकै कारणले गरेको क्रियाकलापको सजाय मृत्यु फेरी नदोहोरियोस् । दलित मरेको होइन मान्छे मरेको हो भन्ने मानसिकताको विकास होस् भन्ने नै पङ्तिाकारको चाहना र कामना हो ।
-लेखक झापा गाउँपालिकामा कार्यरत हुनुहुन्छ
