राष्ट्रियताको प्रश्न राज्य र नागरिकको मुलभूत पक्ष हो । विश्वमा राज्यहरुको उत्पति भएपछि राष्ट्रियताको अवधारणा जन्म भएको हो । यो राज्यको भूगोल, जनसङ्ख्या, सभ्यता र अस्तित्वसँग अन्तरसम्बन्धित छ । राज्यमा बसोबास गर्ने आम नागरिक समग्रतामा राष्ट्र हो र आफ्नो राष्ट्रप्रतिको अगाढ आस्था, स्नेह र भरोसाको समुच्चता राष्ट्रप्रेम हो । राष्ट्र र राष्ट्रप्रेम सघन हुदै गर्दा राष्ट्रियताको मौलिकतामा चमक छाउँछ । राष्ट्रियता गतिशिल, देशगत र सन्दर्भगत अबधारणा पनि हो । आधुनिक मान्यतामा राष्ट्रियता झन् बढी बहुआयामिक अबधारणा हुँदै गएको छ ।
नेपाली सन्दर्भमा मुलुकको स्वतन्त्रता, सार्वभौमसत्ता, भौगोलिक अखण्डता, स्वाधीनता, सिमानाको सुरक्षा र नेपालीको हकहितको रक्षा राष्ट्रिय सुरक्षाका अन्तरवस्तु हुन् र राष्ट्रियताका प्रखर बहुआयामहरु पनि हुन् । यसले देशको मान, सम्मान, स्वाभिमान र गौरवलाई उच्च बनाउछ भने जुनसुकै राज्यको जनता हुनुको नाताले आफु र आफ्नो देशप्रतिको आधारभूत नागरिक दायित्वलाई समेत सम्झाउँछ ।
राष्ट्रियता कुनै पनि मुलुक र नागरिकलाई सर्वप्रीय बिषय हो । हरेक मुलुकले आफ्नो राष्ट्रियताको मुद्दालाई प्राथमिकतामा राखेको हुन्छ । नेपाली समाजमा पनि राष्ट्रियताको बिषय बेलाबेलामा बहसको बिषय बन्ने गरेको छ । खासगरी राजनीतिक वृत्तमा राष्ट्रियता पेचिलो भएर उठान हुन्छ र केहि समयपछि तार्किक निष्कर्षमा नपुगि सेलाउने गरेको पाइन्छ । राजनीतिक दलहरु सत्ता इतर हुदाँ राष्ट्रियताको नारा बुलन्द बनाउने र सत्तामा पुग्दा अक्सर बिर्सने आरोप लाग्ने गरेको पाइन्छ । यसखाले पटके प्रवृतिले नेपाली राष्ट्रियता गिजोलिएको र थिलथिलो भएको छ ।
नेपालमा विश्वव्यापी कोरोना भाइरस महामारीको संकट गहिरिदै गर्दा नेपाली भूमि कालापानी लिपुलेकमा भारतीय पक्षबाट एकतर्फी सडक उद्घाटन गरेपछि नेपाली राष्ट्रियताको स्वर फेरि एकपटक जुर्मुराएको छ । यस पटक नेपाली राष्ट्रयताको माथिको प्रहारलाई लिएर राष्ट्रियता रक्षा गर्न अभूतपूर्व राष्ट्रिय सहमति पनि कायम भएको छ । नेपाल सरकारले आगामि आर्थिक वर्ष २०७७/०७८ को नीति तथा कार्यकमको २६९ नं. बुँदामा स्पष्टरुपमा लिम्पियाधुरा, लिपुलेक र कालापानी क्षेत्र नेपालको भूमी हो भन्दै त्यसलाई प्राप्त गर्न ठोस कुटनीतिक पहल गरिने तथा तदनुरुप नै छुटेको भूमी समेत समावेश गरि नेपालको नक्सा जारी गर्ने उल्लेख छ । र सरकारले नीति तथा कार्यक्रममा सम्बोधन गरे बमोजिम नेपालको नयाँ राजनीतिक तथा प्रशासनिक नक्सा सार्जजनिकीकरण समेत गरिसकेको छ । साथै सो नक्सालाई नेपालको संविधानको अनुसूचीमा रहेको निसान छापमा समेट्न संविधान संशोधन गर्ने बिषय प्रकाशमा आएको छ ।
देशको राष्ट्रियता समृद्धीकरणको सवाल रणनीतिक महत्वको हुन्छ । आफ्नो राष्ट्रियतालाई प्रखर बनाउँदै लानु राज्यको प्रथम दायित्व हुनुको नाताले नेपालले पनि राष्ट्रियताका सम्बन्धमा लोकप्रियतामा रमाउने भन्दा दूरदर्शिता र परिपक्वताको साथ भूमिका निर्वाह गर्नुपर्छ । मुलुकको परिवेश अनुसार राष्ट्रियताको चुनौति पनि फरक फरक हुने हुँदा नेपालको पनि विशिष्ट चुनौतीहरु रहेका छन् । नेपालले पनि राष्ट्रियतामा आइपर्ने बाह्य तथा आन्तरिक कारणले दुबै चुनौतिहरु प्रक्षेपण गरि बेलैमा समाधान गर्न सक्नुमा राष्ट्रियता सबलीकरण हुन्छ । नेपाली सन्दर्भमा राष्ट्रियता समृद्धीकरणका लागि निम्न पक्षलाई ध्यान पुर्याउनु पर्ने देखिन्छ ।
राष्ट्रियताको चेत
सामाजिक सम्झौताको सिद्धान्तको अन्तर्यले पनि मूलत राज्य नागरिकका लागि स्थापित भएको हो । जसरी राज्य नागरिकमैत्री बन्नुपर्छ, त्यसरी नै नागरिकहरुको पनि राज्य प्रति राष्ट्रियताको निश्चित अनिवार्य दायित्व रहन्छ । नागरिकहरुमा राष्ट्रियताको हुटहुटि प्रगाढ हुन सकेमा राष्ट्रियताको झण्डा सगरमाथामा फहराइरहन सक्छ । नागरिक तहमा देशभक्ति चेत र राष्ट्रियतामा मतैक्यता हुन जरुर छ ।
राष्ट्रियताको चेतको कुरा गर्दा सरकार र राजनीतिक तहमा अझ बढी हुनुपर्छ । सरकारले राजकीयसत्ता र वास्तविक सार्वभौमसत्ताको प्रयोग गरी राष्ट्रियता समृद्धीकरण गर्नुपर्छ । राजनीतिक दलहरुले आफ्ना राजनीतिक कर्महरुमा राष्ट्रियतामा सम्झौता गर्नु राष्ट्रघात हुन्छ ।
राष्ट्रियता र विविधता व्यवस्थापन
राष्ट्रियता र देशमा विद्यमान विविधताबीचमा व्युतक्रमानुपातिक सम्बन्ध रहन्छ । स्वभाविक रुपमा विविधता राष्ट्रिय एकताको बिरोधी चरित्र हो । विविधतामा राष्ट्रियता समृद्ध बनाउनु बढी चुनौतिपूर्ण हुन जान्छ । राष्ट्रियताको आन्तरिक चुनौती मुलुकी विवधतालाई आत्मसात गरी व्यवस्थापन गर्नु आवस्यक छ ।
नेपाल बहुजातीय, बहुभाषिक, बहुधार्मिक, बहुसांस्कृतिक र भौगोलिक विविधतायुक्त मुलुक रहेको हुदाँ अर्थपूर्ण विविधता व्यवस्थापन जोड दिदै राष्ट्रियताको समृद्धीकरण गर्नु आवस्यक हुन्छ । इन्द्रेणीमय नेपाली विविधतामा राष्ट्रियता बर्करार गर्न सचेतता सहितको पूर्वसावधानी अपरिहार्य हुन्छ ।
अन्तर्राष्ट्रिय सीमा सुरक्षा तथा संरक्षण
मुलुकको राष्ट्रियता रक्षाको लागि अन्तर्राष्ट्रिय सीमा सुरक्षा संवेदनशील मानिन्छ । मुलुकको चौतर्फी सिमाना संरक्षण गर्न सकेमा राष्ट्रियता सबल हुन्छ । राष्ट्रियता सबलीकरण गर्न वर्तमान विभिन्न देशहरुले सिमानामा पर्खाल, पिलर, काँडेतार तथा घेराबाराको एजेण्डा ल्याउने गर्दछन् ।
यतिबेला नेपाल-भारत सीमा विवादले राष्ट्रियताको मुद्दा सतहमा ल्याइदिएको छ । नेपालको अन्तर्राष्ट्रिय सिमानालाई संरक्षण गर्नुपर्ने आवाजहरु बुलन्द भएका छन् । भारतले दावा गरिरहेको लिम्पियाधुरा, लिपुलेक र कालापानी सहित नेपाली भूमीको प्राप्ति गर्दै नेपाली राष्ट्रियता समृद्धीकरण गर्न ऐतिहासिक सन्धि, नक्सा, तथ्य तथा प्रमाणका आधारमा कुटनीतिक माध्यमबाट मीत्रराष्ट्र भारतसँग सीमा विवाद समाधान गर्नु आजको आवस्यकता हो ।
विकास तथा समृद्धिको आधार
कुनैपनि मुलुकको राष्ट्रियता समृद्धीकरणको आधार राष्ट्रिय विकास र समृद्धि पनि हो । राष्ट्र जतिजति आत्मनिर्भर हुन्छ उतिउति नै राष्ट्रियता समृद्धीकरण हुन्छ । दुँनियामा परनिर्भर राज्यको राष्ट्रियता कमजोर भएको प्रसस्त उदाहरणहरु भेटिन्छन् । आजको प्रतिस्पर्धात्क संसारमा राष्ट्रिय विकासको स्तर र समृद्धिको मात्राले राष्ट्रिय शक्ति आर्जन गर्दछ ।
