-पवित्रा घिमिरे, रामेछाप
केही दिनअगाडी मेरी दिदी जानुका न्यौपानेले डक्टर अफ फिलोसोफी (पि.एच.डि.) गरेको समाचार आएपछी सबै जनाले बधाई दिरहेको पाएँ। आफ्न्त, नातागोता, इस्टमित्र, शुभचिन्तक तथा अन्य व्यक्तिहरूलको सामाजिक सन्जालमा बधाईको ओहिरो लागिरहेको थियो। अर्को शब्दमा भन्नुपर्दा बधाई दिनेहरूको सञ्जालमा घुइँचो नै थियो। मलाई धेरै खुशी लाग्यो र दिदीको सफलताको पछाडीको कारणको बारेमा केही लेख्न मन लाग्यो। दोलखा जिल्लाको पहाडी क्षेत्र जफे भन्ने ठाउँमा जन्मिएकी दिदी जीवनमा आइपर्ने बाधा अड्चनहरूलाई झेल्दै, चुनौतिको समाना गर्दै, दह्रो लगाब र निरन्तरको प्रयासले आज एक सशक्त र प्रेरणादायी महिलाको पहिचान बनाउन सफल हुनुभएको छ। सबैभन्दा ठुलो कुरा त उहाँले अहिलेका युवा पूस्तालाई "प्रयास गर्ने मान्छे सफल हुन्छ" र "गर्यो भने केही असम्भब छैन" भन्ने दरिलो सन्देश दिनुभएको छ।
दिदी न्यौपाने हाल ४७ वर्षकी हुनुभयो। उहाँको संघर्षको कथा निकै लामो र प्रेरणादायी पनि छ। दिदीसँग भएको कुराकानी अनुसार उहाँको १३ वर्षको उमेरमा विवाह भएको थियो। १३ वर्ष भनेको निक्कै सानो र अपरिपक्क बाल्याबस्था हो। जुन उमेरमा कतीपयको त राम्रोसँग बोली फुटिसकेको हुँदैन। हाल १३ वर्षका नानी-बाबुलाई हेर्ने हो भने पुरा अभिभावकमा भर पर्छन्। आफ्ना बाउ-आमाले उनीहरूको झोला बोकेर स्कुल पुर्याउने उनीहरूको सबै काम गरिदिन्छन्। अन्यथा नलागोस् मैले अहिलेका बाबु-आमाको बिरोध गरेको होइन। यो समयको परिवर्तन हो। १३ वर्षको कलिको उमेरमा बिहे गरेर पठाउनु सानो कुरा होइन। त्यो बाल मस्तिस्कले बिहेपछीको जिम्मेवारी कसरी समाल्न सक्यो होला। अहिलेका पुस्तालाई कल्पना गर्न समेत गाह्रो हुन सक्छ। सुन्दा यो सामान्य कुरा जस्तो देखिन्छ तर यो चानचुने कुरा भने पक्कै पनि होइन।
विवाहपछीका दिदीका दिनहरू निकै चुनौतिपूर्ण र काहालीलाग्दा थिए। त्यो समयमा चलनचल्ती यस्तो थियो की बिहे गरेर पठाइ सकेपछी बाबु-आमाको कर्तव्य पुरा भयो र आफ्नी छोरीको सम्पूर्ण जीवनको अधिकार र जिम्मेवारीपूर्णरुपमा विवाह गरेर दिएको घर-परिवारको हुन्थ्यो। बुहारी भनेको सुशिल हुनुपर्छ, सबै काम धन्दा जानेको हुनुपर्छ, आफुभन्दा ठुला मान्छेको अगाडि शीर ठाडो गरेर बोल्न हुँदैन, हाँस्नु हुँदैन, घरका सबै सदस्यहरूले खाइसकेपछी खानु पर्ने, सबैले खाइसकेपछी धन्दा सकाएर सुत्नुपर्ने अनी उज्यालो नहुँदै बुहारी उठेर घरधन्दा गर्नुपर्ने जस्ता अनगिन्ती मान्याताहरू थिए। यतिसम्मकी यदी समाजमा चलीआएका मान्याता तथा समाजले बनाएका नियम-कानून अनुसार बुहारी चलिनन् भने गलतरुपमा हेरिन्थ्यो। बुहारी भनेको सबैलाई रिजाउने हुनुपर्ने। यदी सकिनन् भने फलानीकी बुहारी यस्ती-त्यस्ती फलनाकी छोरीले घर गरिन जस्ता अभिब्यतीहरू दिन्थे। यी कुराहरू अहिले कतिपयलाई सामान्य लाग्नसक्छ । तर त्युस बेलाको महिलाको अवस्था निक्कै गाह्रो थियो। अनर्थ नलागोस यहाँ उल्लेख गरेभन्दा राम्रो समाज पनि थियो होला । तर, नेपालको अधिकांश ठाउँमा यसै किसिमको नाजुक अवस्था नै थियो। मेरी दिदीले यी सब मान्यतामा बसेर असल बुहारीको भूमिका निभाउनु भयो।
सानो उमेरमा तीन सन्तानकी आमा बनेकी दिदीको स्वास्थ्यमा निक्कै ठुलो समस्या आएको थियो। रोगको सिकार बन्नुपर्यो, धेरैले दिदीलाई निको हुँदैन भनेर आँकलन गरेका थिए। तर मान्छेको आत्मविश्वास भन्दा ठुलो शक्ती केही रहेनछ। दिदीको आत्माबलले गर्दा मान्छेको गलत धारणालाई नै परिवर्तन गरिदिनु भयो। निरन्तरको उपचार तथा दरिलो आत्म विश्वासका कारणले दिदी अगाडि बढीरहनुभयो। जस्तोसुकै विषम् परिस्थितीमा पनि दिदीले अध्ययनलाई निरन्तरता दिईरहनु भयो। यसो खाली समय पाउनसाथ पुस्तक समातिहाल्ने दिदीको बानी थियो। महिल्यै पनि अनावश्यक गफ चुट्ने, अर्काको नकारात्मक कुरा गरेर समय बिताउने दिदीको आदात नै थिएन। यतिसम्म भन्नुहुन्थ्यो कि कुनै पनि थाहा नभएको, तथ्यहिन कुरा कहिल्यै गर्नुहुन्न भनेर अरुलाई उल्टै सल्लाह दिनुहुन्थ्यो। दिदीको आफ्ना सन्तान हुर्काउने तरिकानै निक्कै प्रेणादायी छ।
आफुले सानो उमेरमा विवाह गरेर भोग्नु परेको शारिरीक समस्याका कारणले गर्दा आफना छोरीहरूलाई उमेर पुगेपछी आफ्नो करीअर बनाएपछी बिहे गर्नुपर्छ भनेर सँधै सचेत गराइ रहनु भयो। आफ्ना तीन सन्तानलाई शिक्षादिक्षामा कुनै कसुर नराखी जीवनका लागी अतिआवश्यक कुराहरू, सीपहरू सिकाएर हुर्कानु भयो। छोराछोरिलाई पूर्ण रुपमा स्वतन्त्रता दिनुका साथै आफ्नो स्वतन्त्रतालाई सही तरिकाले उपयोग गर्न सिकाउनु भयो। हप्तामा एकचोटी छोराछोरिकोलागी मीटिङ् राल्ख्ने, राम्रा-नराम्रा कुराहरूमा छलफल गर्ने, सुधार गर्नुपर्ने कुराहरूमा सल्लाह सुझाब दिने गर्नुहुन्थ्यो। आफ्ना सन्तानलाई आफ्नो हैसिहतले भ्याएसम्म कुनै पनि कुरामा अभाव महसुस गराउनु भएन।
शिक्षा जीवनको दरिलो हतियार हो, भन्ने सोच राख्ने दिदीले आफ्ना सन्तानलाई सँधै पढाईमा जोड दिन लगाउनु भयो। यतीसम्मकी आफ्ना छोरा-छोरीलाई सानै उमेरदेखि कोर्से बाहिरका किताब पढ्ने बानी बसली दिनुभयो। सानैदेखि बाहिरी किताब पढ्ने बानीले गर्दा होला छोरा-छोरीले आफु बसेको र आफुभन्दा बाहिरको समाजलाई सानैदेखि राम्रोसँग बुझेका थिए। दिदीको उचीत रेख-देख र शिक्षा-दिक्षाका कारण आज उहाँका सन्तानले लोभैलाग्ने सफलता हासिल गरेका छन्। दिदीको भनाइ थियोकी आफ्ना सन्तान अहिलेको प्रतिश्प्रर्धात्मक र ग्लोबलाइज युगमामा टिक्न सक्ने, बिक्न सक्ने हुनुपर्छ। यो कुरालाई छोराछोरीले प्रमाणित गरिदिएका छन। दिदीकी जेठि छोरी छिमेकी मूलुक भारतमा डाक्टर छिन्, कान्छी छोरी अमेरिकामा नर्स पेसामा आवद्ध छिन् भने छोराले अमेरिकाको युनिभर्सिटी टप गरेर उक्त युनिभर्सिटीको प्रेसिडेन्ट छन्। छोराको चाहना साईन्टिस्ट बन्ने रहेको छ। मलाई लाग्छ उनी अवस्य पनि साईन्टिस्ट बन्नेछन् । आफ्ना सन्तानलाई सही बाटो देखाएको र छोरा-छोरिले पनि सही बाटो समातेकोमा दिदी निक्कै प्रफुल्लित हुनुहुन्छ।
सामाजिक बन्धनमा बाधिएर, सानो उमेरमा बच्चा जन्माएर आफ्नो स्वास्थ्य सम्सयासँग लड्दै परिस्थितिहरूसँग डटेर सामाना गर्दै दिदी न्यौपानेले आफ्नो अध्ययनलाई कहिल्यै रोक्नु भएन। दिदीले आफुलाइ सँधै ब्यस्त राख्नु भयो। आफ्नो अध्ययन र सामाजिक कार्यलाई सँगसगै अगाडी बढाउनु भयो। गाउँ-गाउँमा जनचेतनामूलक कार्यक्रम लिएर जानुहुन्थ्यो। विशेष गरी महिला जनस्वास्थ्य कार्यक्रममा जोड दिनुहुन्थ्यो। महिलाहरूलाई आफ्नो हक अधिकारको बारेमा सचेत गराइरहनु हुन्थ्यो। नेपालका ७७ वटा जिल्लाका विकट ठाउँमा पुगिसक्नु भएको छ। दिदी भन्नुहुन्छ "हामीले शहरी क्षेत्रका महिलाको स्थिथी हेरेर सिङ्गो देशको महिलाको अवस्थालाई एउटै टोकरीबाट हेर्न मिल्दैन। शहरी ईलाकाका महिलाको स्थिती राम्रो भएपनी दुरदराजका अधिकांश महिलाहरूको अवस्था दयनिय छ।
दिदी लेखनमा पनि उत्तिक्कै अब्बल हुनुहुन्छ। महिला हक अधिकारका बारेमा निक्कै आवज उठाउनु भएकोछ। दुरदराज तथा पिछडिएका महिलाहरूको नदेखिएका, नसुनिएका कथा-ब्यथाहरूका बारेमा निक्कै कलम चलाएर सम्बन्धित निकायलाई ध्यानाकर्षण गराउँदै आउनु भएको छ।
हामीले राज्यले बनाएको कानून बुझ्नुपर्छ भन्ने धारणा छ दिदी न्यौपानेको । त्यही भएर दिदीले कानून विषयमा स्नातक गर्नु भएको छ । कानूनी क्षेत्रमा दिदीको राम्रो ज्ञान छ। कानूनसँग सम्बन्धित मुद्दामा आवाज उठाउनु पर्यो भने राम्रोसँग बुझेर मात्र आवाज उठाउनु हुन्छ। हचुवाको भरमा धारणा बनाउने र बोल्ने काम कहिल्यै गर्नुहुन्न।
दिदी भन्नुहुन्छ "हामी समय अनुसार चल्नुपर्छ, पहिला समय फरक थियो अहिले पुरा डिजिटल जमना छ। हामी यही अनुसार चल्नुपर्छ।" कम्प्युटर भन्ने चिजनै नदेखेकी दिदी आइटीमा पनि निक्कै अब्बल हुनुहुन्छ। उहाँले आइटिमा गहिरो अध्ययन गर्नुभएको छ। उहाँले कलेज तथा अफिसमा आइटी विषयमा अध्यापन पनि गराउनु भएको छ। घुम्न-डुल्न पनि खुब रमाउनु हुन्छ। समय मिलेसम्म परिवार तथा साथीभाइसँग घुम्ने डुल्ने गर्नु हुन्छ। सामाजिक सञ्जालमा पनि सक्रिय (एक्टिभ) हुनुहुन्छ। घुम-घाम गर्ने, फोटो, भिडियो खिच्ने र सञ्जालमा पोस्ट गर्ने उहाँको रुची हो। अहिले चलेका सामाजिक सञ्जालहरू: फेसबूक, इन्स्टाग्राम, टिकटक आदी जस्ता सञ्जालहरूमा सबैतिर उत्तिक्कै सक्रिय हुनुहुन्छ। तर त्यसैमा झुन्डिने भने गर्नुहुन्न। सबै कुरालाई ब्यालेन्स गर्नुपर्छ भन्नुहुन्छ र ब्यालेन्स गरिरहनु भएको छ। दिदी सामाजिक दायित्वबाट अलिकति पनि टाढा हुनुहुन्न। विवाह, ब्रतबन्ध, पास्नी, भोज सबितैर सहभागिता जनाउनु हुन्छ। परिवारमा केही भईपरिआउँदा उहाँकै नाम अगाडि आउँछ र उहाँले त्यो समस्या सजिलै सल्टाउनु हुन्छ।
दिदीले आफ्नो समस्याहरूको बारेमा गुनासो पोख्दै हिँडेको बिरलै पाईन्छ। सँधै हाँसीरहने र जस्तोसुकै जटिल परिस्थीमा पनि सँधै मुस्काइ रहनुहुन्छ। सँधै प्रफुल्ल मुद्रामा देखिने दिदीको जीवनमा बाधा-अड्चन होलान् भनेर अनुमान नै गर्न सकिँदैन। दिदीको सोच यस्तो छ कि हुने कुरा भईहाल्छ यसमा निराश हुनु भनेको आफुलाई दु:खी बनाउनु मात्र हो। जीवन छोटो छ त्यही भएर यसलाई खुशीसाथ ज्युनुपर्छ।
यसरी जीवनमा आइपर्ने चुनौतीहरू, बाधा-अड्चनहरू छिचोल्दै, पारिवारिक जिम्मेवारीबाट अलीकति पनि पर नहटी हरेक अपठ्याराहरूलाई डटेर समाना गर्दै डाक्टर अफ फिलोसफी (पिएच डी) हाँसिल गर्नुभएकोमा दिदी न्यौपाने धेरै महिलाहरूको लागी प्रेरणाकी स्रोत बन्नु भएको छ।
उहाँ दोलखा जिल्लाकै पिएच. डि. गर्ने दोस्रो महिला बन्नु भएको छ। मान्छेलाई लाग्न सक्छकी पिएच डी गर्नु कुन ठूलो कुरा होर? सबैले गरेकाछन्, यो त कमन् कुरा हो। तर सुविधा सम्पन्न वातावरणमा हुर्किएर, पढाईमा ग्याप नराखी पढिरहेको मान्छेले गर्नु र एउटा पिछडिएको ठाउँबाट अनेकौँ बिकराल समस्याहरूसँग जुधिरहेको मान्छेले गर्नुमा आकाश जमिनको फरक छ।
अहिलेका पुस्ताले सजिलै गर्न सक्छन्। यो कतिपय अवस्थामा सामान्य मानिन्छ तर दिदी न्यौपानेको अवस्था निक्कै फरक छ। दिदी भन्नुहुन्छ "कसले के भन्छ भन्ने कुराको पछी लाग्ने होइन, आफ्नो लक्ष्यमा अडिग भएर, दत्त-चित्त भएर निरन्तर लागिपर्नु पर्छ, अनी मात्रै गन्तब्यमा पुगिन्छ। जीवनमा आइपर्ने अपठ्याराहरूसँग कहिल्यै पनि बिचलित हुनु हुँदैन, जे-जे अगाडि आउँछ त्योसँग जुध्ने हो र निरन्तर प्रयास जारिराख्नुपर्छ। खुट्टा तान्ने र आफुलाई पछाडि धकेल्न खोज्ने मानिसहरू जीवनमा प्रस्स्तै भेटिन्छन् तर ति कुराबाट कती पनि बिचलित र हत्तोत्साही नभइ अगाडि बढीरहनुपर्छ।" मलाई लाग्छ दिदीको सफलताको मुख्य कारण नै यही हो।
अन्तमा: दिदीको सफलताको पछाडिको छुटाउनै नहुने पात्र दिदीको श्रीमान् (भिनाजु) हुनुहुन्छ। भिनाजुले दिदीले गर्छु भनेको कुरामा कहिल्यै पनि हस्तक्षेप गर्नुभएन, बरु सँधै विभिन्न तवरले सहयोग गर्दै हौसला दिरहनु भयो। अझै पनि दिदीको पढाई सकिएको छैन। दिदी हरेक हिसाबले अध्ययनलाई अगाडि बढाइ रहनु भएको छ। विभिन्न विषयको खोज तथा अध्ययन गरिरहनु हुन्छ। हस्पिटलको बेडमा हुँदापनी दिदी पढिरहनु हुन्छ। दिदी भन्नुहुन्छ "हाम्रो अध्ययन भन्ने चिज मान्छे जन्मेदेखी नमरुन्जेल सम्म निरन्तर चलिरहन्छ। आफ्नो बौद्धिकतालाई निखार्न, समाज बुझ्न अध्ययन गरिरहनुपर्छ। अध्ययन केबल एउटा जागिर खाने र कुनै पोस्ट धारण गर्नको लागि नभएर जीवनकालागी शिक्षा अपरिहार्य छ। जागिर खानु गुजारा चलाउनु एउटा पाटो हो भने अध्ययन गरिरहनु अर्को महत्वपूर्ण तपस्या हो।"
आध्यात्ममा राम्रो अध्ययन गरेकी दिदी भन्नुहुन्छ मृत्यु ध्रुर्बसत्य कुरा हो मान्छे जन्मेपछी मृत्यु अनिवार्य छ। तसर्थ जीवनलाई सही तरिकाले भरपुर ज्युनुपर्छ। दिदीको सफलताको कारण दृढ संकल्प, सकारत्मक सोच, निरन्तरको अथाह प्रयास र भिनाजुको दरिलो साथ र सहयोग हो। धेरै धेरै शुभकामना र बधाई दिन चाहन्छु मेरी दिदीलाई।
