डा. जानुका न्यौपाने
माघ शुक्ल पञ्चमीका दिन मनाइने बसन्त पञ्चमी अर्थात् श्रीपञ्चमी । यस पर्वमा विशेषगरी विद्याकी देवी भनेर मानिने सरस्वतीको पूजा–आराधना गरिन्छ । विद्याकी देवीको रुपमा विशेषगरी शिक्षालयहरुमा सरस्वतीको पूजा गरेर मनाइने परम्परा रहँदै आएको छ । वास्तवमा विद्याकी देवी सरस्वती भनेकै आमा हुन्, पहिलो शिक्षा प्रदान गर्ने आमाको पनि यत्तिकै सम्मान गरिनु जरुरी छ, जसरी घर घरमा रहेका पुस्तक, सरस्वतीका प्रतिमाहरुमा विशेष सम्मान यस श्रीपञ्चमीमा गरिन्छ । शिक्षक, विद्यार्थी, साहित्यकार, कलाकार, पत्रकार लगायतले आ–आफ्ना विद्याका साधन पुस्तक, कापी, कलम, कुची र वाद्यवादनयन्त्र लगायतको पूजा गर्दछन् श्रीमपञ्चमीमा ।
ऋग्वेदमा वाग्देवीका नामले प्रसिद्धि पाएकी ब्रह्माकी अर्धाङ्गिनी ब्रह्मायणीको पूजा उपासनाले सबै प्रकारको ज्ञान, सिद्धि र सद्बुद्धि प्राप्त हुने विश्वास छ । धार्मिक मात्रै नभएर वसन्त पञ्चमीको सम्बन्ध मौसम तथा यामसँग पनि सम्बन्धित रहेको मानिन्छ । वसन्त पञ्चमीको दिनबाटै वसन्त ऋतुको शुरु हुने र हिउँद सकिएर वर्षायामको शुरुवात हुने मानिन्छ । चिसो कठ्याग्रिने मौसमको अन्त्य भइ हराभरा र उल्लासमय मौसमको शुरुवात हुने मान्यता राखिन्छ । यसै कारण श्रीपञ्चमीलाई वसन्त पञ्चमी पनि भनिन्छ ।
विद्याकी देवी सरस्वतीलाई अन्य विभिन्न नामले समेत पुकारिन्छ । भारती, शारदा, हंसवाहिनी, जगन्माता, बागीश्वरी, कौमारी, वरदायिनी, ब्द्धिदात्री, ब्रह्मचारिणी, चन्द्रघण्टा र भुवनेश्वरी आदि जस्ता नामबाट सरस्वतीलाई पुकारिन्छ । बसन्त पञ्चमीका अवसरमा काठमाण्डौंको बसन्तपुर दरबारमा वसन्त श्रवणको कार्यक्रम हुने गरेको छ । वसन्त श्रवणका लागि राज्यका प्रमुख सहभागी हुने परम्परा रहँदै आएको छ । नेपाल पञ्चाङ्ग निर्णायक समितिले उल्लेख गरेको साइत अनुसार हनुमानढोकाको नासलचोकमा बसन्त श्रवण कार्यक्रम राखिने गरेको छ । यस बाहेक स्वयम्भू, मैतीदेवी, नीलसरस्वती, लेले लगायतका नेपाल भरी रहेका देवी सरस्वतीका मन्दिरमा पूजाआजाका लागि भीड लाग्ने गर्दछ ।
माघ शुक्ल पञ्चमीका दिन मनाइने श्रीपञ्चमी पर्व विद्याकी अधिष्ठात्री देवी सरस्वतीको निष्ठापूर्वक पूजा गरी माइने गरिन्छ । चन्द्रमाजस्तो गोरो वर्ण भएकी हातमा वीण र पुस्तक लिएकी, विद्याकी देवी सरस्वतीलाई विद्या र सिर्जनाकी देवी मानेर विशेषगरी विद्यार्थी, शिक्षक, साहित्यकार, कलाकार, पत्रकार लगात सबैले पूजा–आराधना गर्दछन् । सरस्वतीलाई तान्त्रिकहरुले तन्त्र सिद्धिका लागि तारादेवीका रुपमा मान्ने गर्दछन् ।
सूर्य उत्तरतिर लागी दिन लामो हुने र वसन्त ऋतु प्रारम्भ हुने विश्वासका साथ यस माघ शुक्ल पञ्चमीको दिनलाई वसन्त पञ्चमी अर्थात् श्रीपञ्चमी, विद्याकी देवी सरस्वतीको पूजा गरी बालबालिकाहरुलाई अक्षर आरम्भ गर्न लगाइन्छ । शिक्षाकी देवीको रुपमा मानिने, सिर्जनाकी देवी मानिने कारणले पनि सरस्वतीको पूजालाई ठूलो महत्व दिइन्छ । यही श्रीपञ्चमीको दिन सरस्वतीको पूजा गरी विद्या प्रारम्भ गरेमा सर्वसिद्धि प्राप्त हुन्छ भन्ने विश्वास गर्ने गरेको पाइन्छ ।
यस श्रीपञ्चमी अर्थात् वसन्त पञ्चमीका दिन विवाह, व्रतबन्ध, गुफा राख्ने, बेलविवाह गर्ने जस्ता सामाजिक तथा धार्मिक कार्य गर्न साइत जुराउनु पर्दैन भन्ने मान्यता पनि पाइन्छ । श्रीपञ्चमीकै दिन बालबालिकालाई शिक्षा आरम्भ गरेमा सर्वसिद्धि प्राप्त हुन्छ भन्ने विश्वासका साथ यसै दिनलाई नाक कान छेड्नका लागि पनि शुभ दिनको रुपमा मान्दै आएको पाइन्छ । खासगरी सरस्वतीलाई चढाइएको सात दाना अक्षेता निलेमा विद्या र बुद्धि स्फूरण भई विद्यादेवीबाट चेतनाको ज्योति पाइन्छ भन्ने धार्मिक विश्वास पनि रहेको पाइन्छ ।
वास्तवमा माता वा आमा नै विद्या प्रारम्भकर्ता हुन् र सरस्वतीमाता पनि उनी नै हुन् भन्ने विश्वासका साथ घरबाट नै धेरै कुराहरु सिकिने गरिन्छ भन्ने पक्षलाई पनि यहीनेर जोडदिन खोजेको हुँ मैले । स्कूल जानको लागि तयारी, बिहानै छोराछोरीलाई छिटो उठ अनि पढ भन्नु त दैनिकि नै हो आमाको । मानव जगतमा आमा गुरु र प्रिय लाग्ने चीज सायदै अरु कुनै होला । सबैले अनुभव गरेकै कुरा हो, बाटोमा हिँड्दा केही सानो दुःखाई हुन गयो भने पनि त्यो दुःखाईले आमाको सहयोग मागेको हुन्छ । कुनै नराम्रो घटना आँखाले देख्न पुग्यो भने पनि आमा भन्न त्यो दृष्यले बाध्य गराएकै हुन्छ । त्यसैगरी कुनै असहज काम गर्नुपरेको बेलामा पनि आमालाई सम्झाएकै हुन्छ । त्यो सम्झनाले हरेक छोराछोरीलाई आफ्नो कार्यसम्पादनमा हौसला मिलेको हुन्छ । यसरी हरेक छोराछोरीको जीवनमा आमाले अथाह महत्व राखेको हुन्छ त्यसकारण मैले सरस्वती पूजासँगै आमालाई सम्झिएं ।
अबोध बालक रुँदा पनि आमालाई सम्झी सम्झी रोएको हुन्छ । यसरी हरेकको जीवनमा आमाको महत्व अथाह भए पनि यदाकदा सबैले तदनुरुपको आचरण एवम् व्यवहार गरेका छौं कि छनौं भन्नेतर्फ पनि सोच्नै पर्दछ । बालक जन्मिएपछि जब उसको तोते बोली फुट्छ, सर्वप्रथम उसले उच्चारण गर्ने आमा नै हो र त्यो शब्द पनि आमाबाटै सिकेको हुन्छ । हरेक मानिसलाई अकस्मात कुनै आपत आइपर्यो भने पनि फुत्त मुखबाट निस्कने शब्द नै आमा हो । कुनै समस्या आइपरेको समयमा लौन आमा के गर्ने भनी आमालाई ठूलो ठूलो स्वरले चिच्याएकै हुन्छौं । कसैसँग कुनै झैझगडा भयो भने आमालाई भनिदिन्छु भनेर ताकत देखाएकै हुन्छौंं अनि आमाकै नाम लिएर वलवान सावित गरेकै हुन्छौं । जसरी हाम्रो दैनिक जीवनमा आमाको वल, ताकत र शिक्षाले हरेक मानिसलाई जीवनमा अगाडि बढ्न, उच्च सम्मान प्राप्त गर्न सहयोग पु¥याएको हुन्छ हो त्यसैगरी हरेक आमाहरुलाई हरेक स्थानमा सम्मान गर्नु सबैको कर्तव्य अनि दायित्व हो । एउटी आमाले श्रीपञ्चमीका दिन भन्छिन्: छोरीलाई पढाउँदा आर्थिक रुपमा आत्मनिर्भर बन्न आर्थिक स्वतन्त्रता पढाउ अनि छोरालाई घरको काम गर्न सिकाउ ताकि भविष्यमा एक छोराले र अर्को छोरीलाई कोही कसैको मालिक र नोकर नभई साझेदार र साथी बनाउन सकोस् ।
हो यही शिक्षा सहित जीवन र जगतमा आमाको माया अपरम्पार नै हुन्छ । जीवजन्तु तथा जनावरले समेत आफ्ना बच्चालाई कसरी माया गरेको हुन्छ भन्ने कुरा हाम्रो आफ्नै आँखाले देखेकै छौं भने हामी त विवेकशील मानव अर्थात् प्राणी हौं हाम्रो कर्तव्य बन्नु पर्छ आमालाई सम्मान गर्नु पर्छ । जसरी श्रीपञ्चमीमा सरस्वतीको पूजा आराधनाा गरिन्छ त्यसैगरी वर्षमा एकदिन मात्र सम्झेर पुग्दैन महान आमाहरुलाई । आमाहरुलाई हरेक दिन, हरेक स्थानमा जसरी ठेस लाग्दादेखि केश झर्दासम्म सम्झन्छौं, त्यसैगरी सामान्य पारिवारिक छलफलदेखि देश चलाउने स्थानसम्म आमाहरुलाई सम्झने र सम्मान गर्ने गरौं भन्ने कुरालाई सरस्वती पूजाको सन्र्दभमा पनि मैले निरन्तरता दिएको हुँ । र, मीठो बोली खराब व्यवहार, सुन्दर रुप कूटिल ह्दय भन्ने बेविचारी सोच र भावना कसैमा नजागोस् श्रीपञ्चमीको सन्दर्भमा सबैमा यही मेरो शुभकामना छ । शिक्षा प्रारम्भ श्रीपञ्चमीबाट गरेपनि विद्या जीवनभर आर्जन गर्न सकिन्छ र प्राप्त विद्या सबैको हित हुने काममा लगाउन सकौं यही मनोकाँक्षा रहेको छ ।
