विश्वव्यापी कोरोना महामारीले सामाजिक व्यवस्थामा बहुअबरोध उत्पन्न गरेको छ । विश्व व्यवस्था प्रणालीको सम्पूर्ण पक्षहरुमा अप्रत्याशित गतिरोध सिर्जना गरेको छ । हठात् मानवजातिलाई लकडाउनको घेराबन्दीमा पारेको छ । कोरोना महामारी प्रतिरोधि उपायहरुको खोजिमा संसार लागिरहेको छ । यसै शिलशिलामा भर्चुअल संसद देखि भर्चुअल शिक्षासम्मका कुराहरु प्रकाशमा आएका छन् । शिक्षा क्षेत्रमा समेत क्षेत्रगत रुपमा हेर्ने हो भने कोरोना महामारीले ठूलो चुनौति ल्याइदिएको छ ।
गत महिना देखिको लकडाउनले गर्दा यस वर्ष चार लाख बयासी हजार विद्यार्थीहरुले दिने एस.ई.ई. परीक्षा स्थगन भएको छ । त्यसै गरी कक्षा ११ र १२ को परीक्षा पनि सरेको छ । विश्वविद्यालय तहका अन्य परीक्षाहरु र पठनपाठन रोकिएको छ । विद्यालय तहको बार्षिक परीक्षा सकिए पनि परीक्षाको नतिजा प्रकाशन गरी भर्ना अभियान र नियमित पठनपाठनको निरन्तरतामा अबरोध आएको छ । कोरोना महामारीको यस संकटपुर्ण समय कतिन्जेलसम्म लम्बिन्छ एकिन गर्न सकिने अवस्था छैन । कतिपय लकडाउन खुलेका र खुकुलो पारिएका मुलुकहरुमा पनि शिक्षा क्षेत्रका नियमित शैक्षिक कार्यक्रम सञ्चालन हुन सकेको छैनन् । नेपालमा शैक्षिक क्षेत्रमा न्यूनतम असर हुनेगरी भर्चुअल शिक्षालाई अघि बढाउनुपर्ने बहस हुँदै आएको सन्दर्भमा भर्चुअल शिक्षा सम्भावना सम्बन्धी केहि मुद्दाहरु यहाँ चर्चा गरिएको छ ।
नेपालको शैक्षिक पद्धति र भर्चुअल शिक्षाः
नेपालको विद्यालय तथा उच्च शिक्षा दुबै शैक्षिक प्रणाली परम्परगत रहेको सर्वविधितै छ । शिक्षा पद्धति कक्षा शिक्षण र परीक्षामुखी संस्कृतियुक्त रहेको छ । आधारभुत शिक्षा होस् कि विश्वविद्यालयको प्राज्ञिक शिक्षा जहाँ पनि पाठ्यक्रम अत्याधुनिक प्रविधिमैत्री छैन । सिकाउने र सिक्नेबीचमा भौतिक दुरी कायम गरी प्रदान गरिने भर्चुअल शिक्षाको अभ्यास नेपालको शैक्षिक इतिहासमा धेरै सक्षम र सबल देखिदैन । अनौपचारिक शिक्षा पद्धति अन्तर्गत दूर शिक्षा पद्धतिमार्फत यसको प्रयोग भएको पाइन्छ । त्यस्तै एस.ई.ई. परीक्षा केन्द्रित गरेर टेलिभिजन र रेडियोबाट कक्षा सञ्चालन गरिएको र खुल्ला विश्वविद्यालयबाट अनलाइनमा आधारित सीमित भर्चुअल कक्षाहरु मात्र सञ्चालनमा आएको पाइन्छ ।
शिक्षा, विज्ञान तथा प्रविधि मन्त्रालय र अन्तर्गतका निकायहरुमा भर्चुअल शिक्षाका बारेमा गृहकार्य हुँदै गरेको समाचार आएको छ । त्रिभुवन विश्वविद्यालयले भर्खरै अनलाइन कक्षा सञ्चालन सम्बन्धी निर्देशिका २०७७ जारी गरेको छ । अनलाइन कक्षाहरु सञ्चालनलाई अगाडि बढाएको छ । निजी तथा आवासिय विद्यालयहरुको संगठनले यसबारे धारणा सार्वजनिक गरेको छ । प्रदेशस्तरमा सामाजिक विकास मन्त्रालयहरुले यसबारे सोचिरहेका छन् । यसै गरी केहि स्थानीय सरकारहरुले पनि यसबारेमा तयारी गरेको पाइएको छ । ईलाइब्रेरी, ईबुक, मिदास ईक्लास र स्मार्टर मोबाइल एप जस्ता अनलाइन कक्षाहरुको सुरुवात भएको छ । यसरी महामारीको समयमा महामारी उत्थानशील शैक्षिक पद्धतिको बहस हुनु राम्रो पक्ष मान्नुपर्छ ।
शैक्षिक पूर्वाधारको अवस्थाः
शिक्षा प्रणालीको विद्यमान स्वरुपलाई आधुनिक, प्रविधिमैत्री र सिकाईमैत्री बनाउन भर्चुअल शिक्षाको अवधारणा उत्कृष्ट मान्न सकिन्छ । भर्चुअल शिक्षा खासगरी व्यवहारिक बिषयमा भन्दा सैद्धान्तिक बिषयहरुमा प्रभावकारी हुन्छन् । नेपालमा समग्र शिक्षण सिकाई पद्धति कक्षा शिक्षण पद्धतिमा आधारित भएकोले भर्चुअल शिक्षालाई सहज र पहुँचयोग्य बनाउन चुनौतिपूर्ण छ । विश्वव्यापी रुपमा प्रभावकारी भएका भर्चुअल शिक्षाका अभ्यासहरु नेपालमा उच्च संभावना भए पनि पुर्वाधारहरुको प्रत्याभूति हुन सकेको देखिदैन । शैक्षिक पूर्वाधार अन्तरगतका सम्पूर्ण विद्यालयहरुमा विद्युतीकरण भइसकेका छैनन् र भौतिक संरचना पनि अनलाइन कक्षामैत्री छैनन् । यसखाले समस्यामा मुख्यगरी सामुदायिक विद्यालयहरु पर्दछन् ।
विद्यार्थीहरुको पहुँचः
वैज्ञानिक र व्यावहारी सिकाइका लागि भर्चुअल शिक्षाका प्रभावकारी हुने भए पनि विद्यार्थीहरुमा इन्टरनेटसहित एनरोइड मोबाइल, कम्प्युटर, ल्यापटप आदि सामग्री अपरिहार्य हुन् । नेपालमा इन्टरनेटको प्रयोगकर्ता करिब ६० प्रतिशतको हाराहारीमा रहेको छ भने मोबाइलको पहुँच ७० प्रतिशत रहको छ । विद्यालय तहमा हेर्दा चाहे संस्थागत वा सामुदायिक जुनसुकै प्रकारको होस् सबै विद्यार्थीहरुमा अनलाइन शिक्षामा सहज पहुँच रहेको छैन । विद्यार्थीमाझमा सर्वव्यापी, सहज र सरलता नहुँदा उच्च शिक्षाका विद्यार्थीहरुलाई उपयुक्त भए पनि दूरदराजका विद्यालय तहका विद्यार्थीहरुलाई प्राय असम्भवतुल्य देखिन्छ ।
भर्चुअल शिक्षालाई सबैको पहुँचमा पुर्याउन नेपाल टेलिकम तथा एनसेल र अन्य इन्टरनेट सेवा प्रदायक संस्थाहरुसँग समन्वय हुन जरुरी छ । जसले महामारी तथा संकटको बेलामा सामाजिक उत्तरदायित्व बहन गरुन् ।
प्राध्यापक तथा शिक्षक/शिक्षिका व्यवस्थापनः
भर्चुअल शिक्षालाई प्रभावकारी बनाउन प्राध्यापक तथा शिक्षक/शिक्षिकाको सक्षमता सर्वोपरी हुन्छ । अनलाइन कक्षाका लागि तत्परता रहेर मात्र पुग्दैन अनलाइन कक्षामा थप विशेष दक्षता आवस्यक छ । कक्षा व्यवस्थापनलाई सार्थक बनाउन र शिक्षण सिकाई प्रक्रियालाई जीवन्त बनाउन कक्षा सञ्चालकको रणनीतिक भूमिका रहन्छ । यसका लागि विश्वविद्यालयका प्राध्यापक/प्रशिक्षकलाई अभिमुखीकरण र विद्यालय शिक्षक/शिक्षिकाको लागि छोटो र प्रभावकारी तालिम आवस्यक हुनसक्छ । अनलाइन कक्षा सञ्चालन गर्न होस्टका तर्फबाट चनाखोपन सहित अनलाइन प्लेटफर्महरुको व्यवस्थित प्रयोगको आवश्यकता खड्कन्छ ।
भर्चुअल शिक्षाको आगामि बाटोः
सिकाईमा भर्चुअल शिक्षाको आफ्नै संभावना र सीमाहरु छन् । अहिले पनि विश्वविद्यालय शिक्षामा भर्चुअल शिक्षा पद्धतिलाई धेरै हदसम्म प्रभावकारी मानिन्छ । विज्ञान र प्रविधिले विश्वलाई साँघुरो कोठामा सीमित गरेको अवस्थामा आधारभुत विद्यालय तहदेखि नै भर्चुअल शिक्षा अपरिहार्य भईसकेको छ । शहरी क्षेत्रमा रहेका पूर्वाधार सम्पन्न शैक्षिक संस्थाहरुमा विशेष रुपमा माथिल्लो कक्षाहरुमा भर्चुअल कक्षा प्रभावकारी रहे पनि ग्रामिण क्षेत्र तथा पूर्वाधार अभाव रहेका शैक्षिक संस्थामा यसको न सम्भावना देखिन्छ न त नतिजामुखी हुन्छ ।
विद्यालय एवम् विश्वविद्यालयहरुमा भर्चुअल शिक्षामैत्री पाठ्यक्रम तर्जुमा, भौतिक संरचनाको निर्माण, सोहि बमोजिम प्रविधिहरु अबलम्बन गरेर शिक्षा प्रणालीमा महामारी तथा विपद् उत्थानशील शैक्षिक गतिबिधि सञ्चालन गर्न सकिन्छ । यस दिशामा संघ, प्रदेश, स्थानीय तहसहित तीन तहका सरकारहरु एंव शैक्षिक संस्थाहरु र सम्पुर्ण सरोकारवालाहरुले ध्यान दिनु जरुरी छ । आगामि दिनहरुमा दीर्घकालीन सोच सहित शिक्षा प्रणालीलाई प्रविधिमैत्री, सर्वव्यापी, पहुँचयोग्य र जीवन्त सिकाईमैत्री बनाउन भर्चुअल शिक्षाको विस्तार गर्ने उपयुक्त समय भएको छ ।
- अमरदीप सुनुवार
