–विनोद स्याङतान (हाल अष्ट्रेलिया)
सोनाम ल्होछार/ल्होसार विशेष:
विविधताले भरिएको एक अलग्गै पहिचान बोकेको राष्ट्र हो नेपाल। यहाँ चाड-पर्व र धर्म संस्कृतिको छुट्टै महत्व छ। नेपालको सभ्यता र संस्कृतिलाई जगेर्णा गर्न यहाँका जातजातिहरूले महत्वपूर्ण भूमिका निर्वाह गर्दै आइरहेका छन्। धेरै पर्वहरु मध्ये, विशेष गरी तामाङ समुदायमा प्रचलित पर्व हो सोनाम ल्होछार।
आज, सोनाम ल्होछार अर्थात् मञ्जुश्री पात्रोअनुसार आजदेखि २८५८ औँ वर्ष शुरु हुन्छ। आजदेखि साँढे/ गोरु(लङ) वर्ष पूरा गरी बाघ(तक) वर्ष प्रवेश हुन्छ।
तामाङ जातिहरुले नयाँ वर्षको रुपमा सोनाम ल्होछार मनाउने गर्दछन् जुन हरेक वर्ष विक्रम सम्बत् अनुसार माघ महिनाको शुक्ल प्रतिपदाको दिनमा पर्दछ। ल्होछारको शाब्दिक अर्थ हेर्ने हो भने ल्हो भन्नाले “वर्ष” अनि “छार/सार” भन्नाले “नयाँ” भन्ने जनाउँछ। यसको अर्थले नयाँ वर्षको आरम्भ भयो भन्ने बुझाउँछ। यो पर्व तामाङ जातिले मात्र नभई विभिन्न समुदायले मनाउने गरेको पाईन्छ ।
तामाङ समुदायमा १२ वटा विभिन्न पशु-पन्छीको प्रतिकसँग वर्ष गन्ने चलन छ। यो मुसाबाट सुरु हुन्छ र सुंगुरमा समाप्त हुन्छ। मुसा(जिवा), गाई(लङ), बाघ(च्यान/तक), खरायो(हे/कुरी), ड्रागन/मेघ(डुक), सर्प(डुल), घोडा(ता), भेडा(लुक), बाँदर(टे), कुखुरा/चरा (च्या/ज्या), कुकुर (खि/नगि) र सुँगुर(ड्वा/फक) गरी १२ वर्गमा सोनाम ल्होछारलाई विभाजन गरिएको छ।
तामाङ समुदायमा विभिन्न चाडपर्वहरु मनाउने गरेको पाईन्छ। ती मध्ये ल्होछार, परिचित र विशेष चाड पनि हो। मानिसहरू गुम्बा, स्तूपा र चैत्यहरूमा जान्छन् र त्यहाँ धार्मिक अनुष्ठानहरू गर्छन्। ल्होछारको पहिलो दिन मानिसहरूले पिठोले १२ वटा जनावरको (१२ ल्हो) आकृति बनाउँछन्। यो पर्व १५ दिनसम्म मनाइन्छ। आफन्त र प्रियजनहरूबीच खापसे, आलुमबाट बनेको परम्परागत परिकार आदानप्रदान गरिन्छ। परिवारका मूलीले टीका (सेतो टिका अर्थात् अक्षता र दही मिसाएर बनाएको) लागाएर आशिर्वाद दिने गर्छन्। यसको साथै को-को मेहन्दो (Damacles: Oroxylum Indicum) को तामाङ संस्कृति र संस्कारमा खुबै प्रयोग गरिन्छ, जुन एकदमै शुद्ध र पवित्र मानिन्छ। शुभ-अवसरहरु जस्तै: विवाह, छेवर, ल्होछार आदिमा को-को मेहेन्दोको टिका लगाउने चलन छ। अहिले यसलाई तामाङ पहिचानको प्रतिकको रुपमा लिने गरिन्छ। यो विशेष दिन आफ्नो संस्कृति अनुसारको भेष- भुषामा मानिसहरु सजिन्छन। पहिरनमा खेन्गा, आङ्ग्रे, लुङगी, कुलागी/तागी लगाउछन् भने सांस्कृतिक गरगहनामा जन्तर, जुन आदि लगाउने गर्छन् अनि तामाङ सेलो गाउँदै डम्फूको तालमा नाच्दै रमाइलो गरेर एकअर्कामा सद्भाव, माया र खुसी साटसाट गर्दछन्।
सामाजिक व्यवस्था:
तामाङ समाजलाई निरन्तर जीवन्त र गतिशील राख्न तामाङमा छ प्रकारका प्रमुखहरु हुन्छन्: ताम्बा, गान्बा, बोन्बो, लबोम्बो, लामा र चोहो। समाजका प्रमुखहरू आफ्नो योग्यता र क्षमताले सशक्त हुन्छन्। समाजको विकासमा उनीहरुको आ-आफ्नो र महत्वपूर्ण भूमिका हुन्छ। सांस्कृतिक पक्षको हेरचाह गर्ने र विवाह समारोहहरूका लागि ताम्बाको महत्त्वपूर्ण भूमिका छ। गान्बा सबै प्रकारका सामाजिक, राजनीतिक र धार्मिक गतिविधिहरूमा सहभागी हुन्छन्। उनले ताम्बा, बोन्बो, लामा, लबोम्बो, चोहो आदिले आफ्नो संस्कार र क्षमताले पूरा गरे वा गरेनन् भन्ने लगायतका समाजका विभिन्न गतिविधिहरू अवलोकन गर्छन् र गतिविधिहरूको मूल्याङ्कन गरी सुझाब दिन्छन्। बोन्बोले स्थानीय देवी-देवताहरूलाई प्रोत्साहन गर्दछन् र गाउँमा बिरामी र खाँचोमा परेकाहरूलाई उपचार प्रदान गरेर सहयोग गर्दछ। लबोम्बो (लप्तबा) ले कुल देवताहरूको पूजा गरेर वंश र वंशको इतिहासलाई जीवित राख्ने गर्दछन्। प्रत्येक थर वा उपथरको आ-आफ्नै फोला वा कुल देवता भएकाले प्रत्येक उपसमूहका लागि फरक-फरक लबोम्बोहरु हुन्छन्। लामाले मृत्यु संस्कार (घेवा) गर्छन् र बौद्ध धर्मसँग सम्बन्धित गतिविधिहरू गर्दछन्। चोहोले मुद्दाहरू हेर्छन् र न्याय प्रदान गर्छन् र समाजमा शान्ति, सुरक्षा र भलाइ कायम राख्छन्। यसरी छ वटा समाजका अगुवा वा अभियन्ताहरूले तामाङ समाजलाई आफ्नो कर्तव्य र दायित्वबारे सचेत गराइ रहन्छन्।
तामाङ जातिको संक्षिप्त इतिहास:
तामाङहरू नेपालका आदिवासी जनजाति हुन् जो राज्य गठन हुनुअघि नै यहाँ थिए। तामाङ जातिको छुट्टै अनि फरक इतिहास छ। यसबारे विभिन्न इतिहासकारहरु, विभिन्न मानवशास्त्रीहरू तथा विभिन्न लेखकहरूले विश्लेषण गरेका छन्।
“तामाङ” तिब्बती शब्द “तामाग” (Tamag): ता (घोडा, Horse) र मग (सैनिक, Soldier) को अपभ्रंश हो भन्ने बुझाइ छ। अझै पनि शब्दको उत्पत्तिको बारेमा भिन्नताहरू विद्यमान छन्। तामाङको शाब्दिक अर्थ हेर्ने हो भने, ता भन्नाले घोडा (Horse) अनि माङ भन्नाले सवार (Rider) बुझाउँछ। तामाङ जातिलाई घोडा किन्ने र बेच्ने वा सवारी चलाउने व्यवसायसँग जोडिएको पनि मानिन्छ। नेपाल र तिब्बतबीचको सबैभन्दा प्रारम्भिक सम्पर्क छैठौं शताब्दीमा भएको थियो। आठौँ शताब्दीको दौडान तिब्बतका राजाले तिब्बतका जनता र भूमिको रक्षा गर्न तामाङहरूलाई सीमा गस्तीको रूपमा नियुक्त गरे। यसै कारणले गर्दा घोडा योद्धाको रुपमा तामाङहरुलाई सम्झिने गर्छन्।
तामाङहरू तिब्बतका व्यापारीको रुपमा पनि चिनिने गदर्थे। त्यस बखत, सन् १७८८-१८८९ र १७९१-१७९२ मा चीन-नेपाल युद्धमा संलग्न भएका थिए। जसलाई चीन-गोरखा युद्ध (Sino-Gorkha war) र चिनियाँ भाषामा गोरखाको अभियान (Campaign of Gorkha) भन्निथ्यो। नेपालले तिब्बतका लागि उत्पादित कम गुणस्तरको सिक्काको लामो समयदेखि चलिरहेको व्यापार विवादलाई लिएर नेपाली गोर्खा र तिब्बती सेनाबीच सुरुमा युद्ध भएको थियो। द्वन्द्वको अर्को कारण नेपाललाई तिब्बतीहरूले उपलब्ध गराएको न्यून गुणस्तरको नुन पनि थियो, किनभने त्यसबेला नेपालमा सबै नुन तिब्बतबाट नै आउने गर्दथ्यो। नेपाल-तिब्बत युद्ध पछि राजा स्रोङ चोङ गाम्पो (King Tsrong Tschong Gampo) का केही घोडसवार सैनिकहरू स्थायी रूपमा नेपालको हिमाली पहाडहरूमा बसोबास गरे जसलाई पछि "तामाङ" जातिको रूपमा मान्यता दिइयो भन्ने विश्वास गरिन्छ। तर धेरै विद्वानहरूले माथिको दृष्टिकोणको विरोध गरेका छन् कि तामाङहरू राजा स्रोङ चोङ गाम्पोका घोडसवार सैनिकहरूका सन्तान हुन्। ती मध्ये एक विदेशी विद्वान अलेक्जेंडर म्याकडोनाल्ड (Alexander Macdonald) हुन्। उनका अनुसार तामाङहरू राज्य गठन हुनुअघि यहाँ बसोबास गर्ने नेपालका आदिवासी हुन्। तामाङहरू नेपाल-तिब्बत युद्ध पछि छोडिएका राजा स्रोङ चोङ गाम्पोका घोडसवार सिपाही हुन् भन्ने कुरामा उनी असहमत छन्। यदि तामाङ जातिको वंशावली (Tamang Genealogy) मा राजा गाम्पोको केही उल्लेख हुनुपर्छ भन्ने उनको तर्क छ, तर अहिलेसम्म केही फेला परेको छैन । तिब्बतीहरूले आफ्नो भाषामा तामाङ जातिलाई "रोङ्पो" अर्थात् विदेशी भनेर बोलाउँछन्। स्पष्ट रूपमा, यसले तामाङहरू नेपालको आदिवासी जनजातिहरू हुन्, राजा स्रोङ चोङ गाम्पोका घोडसवार सिपाहीहरू होइनन् भन्ने कुरालाई पनि औचित्य दिन्छ। युवा विद्वान तथा इतिहासकार अजितमान तामाङले "तामाङ" शब्दको तिब्बती परिप्रेक्ष्यलाई पुन: परिभाषित गरेका छन्। तिब्बतीमा "ता" को अर्थ "प्रवेशद्वार" र "माङ"को अर्थ "ठूलो संख्यामा सार्वजनिक वा आम जनता" भन्ने धारणा छ । तसर्थ, तिब्बती भाषामा "तामाङ" भन्नाले प्रवेशद्वार वा सिमानामा ठूलो संख्यामा मानिसको उपस्थितिलाई जनाउँछ, जसले तिब्बतको सिमानामा अर्थात नेपालमा बसोबास गर्ने तामाङ समुदायलाई जनाउँछ। तिब्बतीले तामाङलाई "रोङ्पो" भन्ने शब्दको प्रयोगले पनि समर्थन गरेको छ, जसको अर्थ तिब्बतको सीमाना बाहिर बसोबास गर्ने विदेशीहरू हुन्। अब तामाङहरू नेपालका आदिवासी जनजाति हुन्, राजा स्रोङ चोङ गम्पोका घोडसवार सिपाहीका सन्तान नभई तामाङहरू आफैँमा घोडसवारको विशेषता नभएको र उनीहरूको इतिहाससँग प्रत्यक्ष रूपमा घोडाहरूसँग कुनै पनि सम्बन्ध नभएको भन्ने कुरा स्पष्ट छ।
काठमाडौं उपत्यका बाहिरका पहाडहरूमा युगौंदेखि बसोबास गर्दै आएका तामाङहरूलाई भोटे, लामा, मुर्मी, सैन जस्ता विभिन्न नेपाली र औपनिवेशिक ऐतिहासिक अभिलेखहरूमा विभिन्न नामहरूमा उल्लेख गरिएको पाईन्छ। जसमध्ये केही शब्दहरूले गलत रूपमा तामाङहरूलाई तिब्बतीहरुसँग जोडेको पाइन्छ। यसैबीच तिब्बतीहरूले उनीहरूलाई रोङ्पा (Rongpa) अर्थात विदेशी भन्थे। यसबारे मैले अघिल्लो अनुच्छेदमा पनि उल्लेख गरिसकेको छु। इतिहासकार अजितमान तामाङले धादिङदेखि रामेछापसम्म पूर्वी-मध्य नेपालको धेरैजसो भूभागमा फैलिएको एक दर्जन तामाङ फरक ग्लेस (gles) (petty kings, सानो राजाहरू) पहिचान गरेका छन्। यी प्रत्येक ग्लेसले वंश सम्बन्ध र साझा संस्कृतिद्वारा जोडिएका साना रियासतहरूलाई (smaller principalities) शासन गरे। डोन्ग्राप (dongrap) र फराप (pharap) जस्ता रेकर्डहरूले यी विभिन्न ग्लेसहरूबीचको अन्तर सम्बन्ध देखाएका छन्।
नेपालको तामाङ समुदायको उत्पीडन, संघर्ष र प्रतिरोध:
तामाङ शब्द तेह्रौं शताब्दीको दस्तावेजमा प्रयोग भएको पाइन्छ । डेभिड ज्याक्सनले फेला पारेको त्यो दस्तावेज (२९७६:५३) ले लोअर ग्लो (Lower Glo) (मुस्ताङ) को जातीय समूह तामाङलाई दमन गर्न राजा बुम्ल्डे मगनले (King Bum-lde-Mgon, १२५३-१२८०) मुस्ताङमा श्रीन किल्ला (Shrin fortress) बनाएको उल्लेख छ। तामाङ शब्द तेह्रौँ शताब्दीको सुरुदेखि नै जातीय समूहलाई जनाउन प्रयोग भएको भए पनि गोर्खाली राज्यको विस्तारपछि यो शब्दको प्रयोग निषेध गरिएको थियो। तामाङलाई "भोटे" र "मुर्मी" भनेर अपमानजनक रुपमा सम्बोधन गरिएको थियो । त्यस बखत विभिन्न गोरखाका शासकहरूले तामाङहरू विरुद्ध अभियानको नेतृत्व गरे, जसको कडा प्रतिरोध गरे। सन् १६०६ र सन् १७६२ को बीचमा गोरखा वंशावली (Gorkha Genealogy) ले विभिन्न राज्याका भोट्याहरूसँग भएका युद्धहरुको बारेमा उल्लेख गरेको पाइन्छ। सन् १७३९ मा घले-भोट्या नामक तामाङ शासकले नरभूपाल शाहलाई नुवाकोट तर्फ अघि बढ्दै गर्दा आक्रमण गरे र नरभूपाल शाहले पनि धादिङको गोलमा घले विरुद्ध धेरै युद्धहरू लडे। सन् १७६२ मा पृथ्वीनारायण शाहले तामाङ सांस्कृतिक केन्द्र तेमालमा तामाङहरूमाथि आक्रमण गरे। तामाङको मौखिक इतिहासले सुनकोशी नदीको किनारमा बालुवामा हतियार लुकाएर स्थानीय राजा रिन्जेन दोर्जेलाई गोर्खालीहरूले कसरी बेइमानी(विश्वासघाती) तरिकाले मारेका थिए भन्ने बताउँछ। पछि, गोर्खालीहरूले दाप्चा कुवापानी भनेर हतियारहरू मुहानमा धोए, त्यसैले आधुनिक समयसम्म तामाङहरू त्यहाँको पानी पिउँदैनन्। यस्तै कथाहरू तामाङ क्षेत्रका मौखिक इतिहासहरूमा देखा पर्दछन्।
त्यस कालखण्डमा तामाङहरूको स्वामित्वमा रहेको भूमिलाई "किपट" (Kipat) भन्ने गरिन्थ्यो। उनीहरूबाट खोसेर शासक "गोर्खा" ब्राह्मण र क्षेत्री दरबारी वर्गलाई बाँडियो। त्यसबेला तामाङहरूलाई त्यही भूमिमा काम गर्नका लागि बन्धक मजदुरहरू र नजिकका दासहरूको रूपमा राखिएको थियो।
जंगबहादुर राणाले सन् १८५४ को मुलुकी ऐनमा तामाङ जातिलाई मासिन्या मतवाली अर्थात् ‘दासत्व योग्य रक्सी पिउने भनेर वर्गीकृत गरिएको थियो। सन् १९९२ ताका, विद्वान, इतिहासकार तथा राजनीतिज्ञ परशुराम तामाङले "छायामुनि तामाङ" (Tamang under the Shadow) शीर्षकमा, हिमाल साउथएसियन नामक पत्रिकामा एउटा लेख प्रकाशित गर्नु भएको थियो जहाँ तामाङहरुलाई कसरी शाषक वर्गहरुले प्रयोग गर्ने गरेको थियो भन्ने प्रष्ट हुन्छ। उहाँले उल्लेख गर्नु भएको छ - राणा शासनकालमा तामाङहरूलाई शासकहरू र दरबारी वर्गले श्रमिकको (menial labour) रूपमा प्रयोग गर्दथे। दरबारहरूको लागि विभिन्न श्रमिकको रुप प्रयोग गरिएको थियो। तामाङहरुलाई निर्माण मजदुरको रूपमा, बाटो बनाउने, भरियाहरू, पालकीहरू बोक्न, टपरी बुन्ने (सालको पातबाट बनाइएको भाँडो), डोको र नाङ्गलो बुन्ने, दरबार सफा राख्ने (लिप-पोत गर्ने), घरभित्रको हेरचाह, बगैंचामा काम गर्ने, कृषि मजदुर उपलब्ध गराउने, गोठाला पाल्ने, लोक्ता कागज बनाउने, छाता बोक्ने काम, हुक्का राख्ने, सामान बोक्ने (डोले), र धाई-आमाको रूपमा सेवा गर्ने, वा शासकहरूका लागि सरोगेट आमाको रूपमा सेवा गर्ने जस्ता कामहरु लगाइन्थ्यो। यससँगै, नानी सुसारे व्यवस्थाले राणा दरबारहरूमा सबै प्रकारका कामका लागि तार्नआङ (Tarn ang hills) पहाडबाट महिलाहरू आयात गर्ने गराइन्थ्यो। यसबखत तामाङहरुले नै दर्जनौं महिला संरक्षकहरूको पालनपोषण गर्नुपर्दथ्यो, जसमध्ये केहीले उपपत्नीको (concubines) रूपमा काम गरे। यस्तै दमन, शोषन र गरिबीले ग्रस्त तामाङ समुदायहरूमा वेश्यावृत्तितर्फ उन्मुख हुन बाध्य पारियो। थप तामाङहरुलाई नेपाली सेनामा पिपा(भरिया), गैर-लडाकू दर्जामा सीमित गरियो। सैन्य पदानुक्रमबाट बाहिर राखियो। पिपाहरूलाई भारी बोक्न र पाल टाँग्न जस्ता सामान्य श्रमिकको रुपमा काम गराइन्थ्यो।
सन् १९५० मा पूर्वी नेपालको सहर बिराटनगरमा प्रजातन्त्र स्थापनाका लागि राणा शासनविरुद्ध विद्रोह गर्दा गोले काइँला अर्थात तुलाराम तामाङ शहीद भएका थिए। तर शहीदको दर्जा भने दिइएन। राजा त्रिभुवनको शासनकालमा (सन् १९११ – सन् १९५०), सन् १९२९ मा भीमशम्शेरले प्रधानमन्त्रीको कार्यभार सम्हालेका थिए। सन् १९३२ मा मात्रै तामाङहरुलाई “तामाङ” भनेर सम्बोधन गर्न अनुमति दिएको थियो। ऊ बेला सरदार बहादुर जङ्गबीरको आग्रहमा पहिलो पटक औपचारिक रूपमा "तामाङ" शब्द प्रयोग गरिएको थियो।
राजधानी काठमाडौं लगायत नेपालको मध्यपहाडी क्षेत्रदेखि हिमाली क्षेत्रमा ठूलो संख्यामा तामाङ जातिको बसोबास रहेको पाइन्छ। सबै भन्दा बहुसङख्यक तामाङहरु बागमती प्रदेशमा छन्। सन् २०११ को जनगनना अनुसार देशको कुल जनसंख्याको ५.८ प्रतिशत तामाङहरू छन्, जुन १५ लाख ३९ हजार ८३० रहेको छ। विभिन्न जातिको जनसंख्या वृद्धिदर फरक फरक रहेको पाइन्छ। हालसालै राष्ट्रिय जनगणना २०७८(२०२१) को प्रारम्भिक नतिजा अनुसार नेपालको जनसंख्या २ करोड ६४ लाख ९४ हजार ५०४(२०११) बाट बढेर २ करोड ९१ लाख ९२ हजार ४८०(२०२१) पुगेको छ। तामाङ समुदायहरुको जनसंख्या बढेको अनुमान गर्न सकिन्छ। नेपालमा अधिकांश तामाङहरु बौद्ध धर्म मान्दछन् जुन कूल जनसंख्याको ९ प्रतिशत रहेको छ, जसमा ९० प्रतिशत भन्दाबढि तामाङहरु छन्।
तामाङहरू सामान्यतया रसुवा, नुवाकोट, धादिङ, मकवानपुर, चितवन, सिन्धुपाल्चोक, काभ्रेपलाञ्चोक, दोलखा, रामेछाप र सिन्धुली जिल्लामा बसोबास गर्दै आएका छन् । यी बाहेक, काठमाडौं, ललितपुर र भक्तपुरसहित देशका अरु विभिन्न जिल्लाहरुमा पनि भेट्न सकिन्छ। तामाङ जातिहरु नेपालमा मात्र नभई विश्वका धेरै देशहरूमा पनि बसोबास गरेको पाइन्छ, केही भने पूर्वी भारत विशेष गरी दार्जलिङ, सिक्किम, मेघालय, आशाम, नागाल्याण्ड र गुहाटी, भुटान र वर्मामा बसाइँ सरेका छन्। यी बाहेक तिब्बत, सिंगापुर, मलेसिया, म्यानमार, थाइल्यान्ड, बेलायत, अमेरिका, बेलायत, अष्ट्रेलिया, जापानलगायत युरोपका विभिन्न देशहरुमा पनि भेट्न सकिन्छ।
नेपाल जसरी प्राकृतिक विविधताले धनी छ, सांस्कृतिक विविधताले पनि उत्तिकै धनी मुलुक हो। सांस्कृतिक विविधताबीच पृथक/मौलिक सांस्कृतिक पहिचान भएको प्रमुख समुदाय तामाङ समुदाय पनि हो। भौगोलिक क्षेत्रफलले सानो मुलुकमा रहेको प्राकृतिक विविधतासँगै सांस्कृतिक विविधतालाई पनि संरक्षण, प्रवर्द्धन र विकास गर्न सके नेपाललाई सांस्कृतिक विविधताको अध्ययन केन्द्र र पर्यटकीय गन्तव्य बनाउन थप मद्दत पुग्ने देखिन्छ।
सन्दर्भ सामग्री:
- Acharya, B. R. (2017). Indigenous Geometrical Knowledge of Tamang Community from Their Cultural Practices. International Journal on Future Revolution in Computer Science & Communication Engineering, 3(9), 38-42.
- Central Bureu of Statistics Nepal. (2011). National Population and Housing Census 2011(National Report). Retrieved Feb 01, 2022, from Central Bureu of Statistics Nepal: https://cbs.gov.np/national-population-and-housing-census-2011national-report/
- Chaudhary, S. (2021, Sep 21). Retelling indigenous Tamang people’s torment and trauma through sacred seeds, handmade paper and slates. Retrieved Feb 01, 2022, from Global Voices: https://globalvoices.org/2021/09/21/retelling-indigenous-tamang-peoples-torment-and-trauma-through-sacred-seeds-handmade-paper-and-slates/
- Gellner, D. N. (2009). Ethnic Activism and Civil Society in South Asia: Volume 2 of Governance, Conflict and Civic Action. SAGE Publications India.
- Ghimire, M. K. (2014). Socio-Cultural and Economic Conditions of Tamangs. Case study of Angsarang, Nepal, Diaconica University of Applied Sciences, Degree Programme in Social Services.
- Jackson, D. P. (1976, Dec). The Early History of Lo(Mustang) and Ngari. Contributions to Nepali Studies, 4(1), 39-56. Retrieved from http://himalaya.socanth.cam.ac.uk/collections/journals/contributions/pdf/CNAS_04_01_03.pdf
- Kramer, J. (2008). A Noble Abbot from Mustang: Life and Works of Glo-Bo MKhan-Chen (1456-1532).
- NE Tribe. (2020, April 18). The Tamangs Tribe. Retrieved Feb 01, 2022, from NE Tribe, The Travel Community: https://www.ne.cab/tribe/tamangs/
