नेपालको बाह्रौँ तथा वि.सं. २०७२ मा जारी भएको नेपालको संविधान पछिको पहिलो राष्ट्रिय जनगणना २०७८ सार्वजनिक भएको छ । अघिल्लो जनगणनाको तुलनामा यस पटकको जनगणनामा महिलाको जनसंख्या थप बढ्दो देखिएको छ । राष्ट्रिय जनगणना २०७८ को प्रारम्भिक नतिजा अनुसार मुलुकको जनसंख्या दुई करोड ९१ लाख ९२ हजार ४८० रहेकोमा एक करोड ४९ लाख एक हजार १६९ जना महिला (५१.०४%) र एक करोड ४२ लाख ९१ हजार ३११ पुरुष (४८.९६%) रहेका छन् । १० वर्ष अघि २०६८ सालको जनगणनामा कूल जनसंख्या २ करोड ६४ लाख ९४ हजार ५०४ रहेकामा पुरुष र महिलाको हिस्सा क्रमशः ४८.५५ र ५१.५५ रहेको थियो । हालको प्रारम्भिक नतिजा अनुसार लैंङ्गिक अनुपात प्रति १०० महिलामा पुरुषको संख्या ९५.९१ रहेको राष्ट्रिय योजना आयोगको मातहतमा रहेको केन्द्रीय तथ्यांक विभागले सार्वजनिक गरेको प्रारम्भिक नतिजामा उल्लेख छ । गत जनगणनामा प्रति सय महिलामा पुरुषको संख्या ९४.१६ रहेको थियो।
कूल जनसंख्या अघिल्लो गणनाको तुलनामा २६ लाख ९७ हजार ९७६ ले बढी हो । यसरी हेर्दा हाम्रो देशको जनसंख्या १० वर्षमा १०.१८ प्रतिशतले बढेको देखिएको छ । विगत १० वर्षको सरदर वार्षिक वृद्धिदर ०.९३ प्रतिशत रहेको र जुन अघिल्लो जनगणनामा १.३५ प्रतिशत रहेको विभागद्वारा संप्रेषित सूचनामा छ । यो वृद्धिदर पछिल्लो आठ दशककै न्यून वृद्धिदर हो भनिएको छ ।
२०७८ सालको जनगणनाको प्रारम्भिक नतिजा अनुसार अक्सर बसोबास गर्ने परिवार संख्या ६७ लाख ६१ हजार ५९ रहेको छ र ती परिवारमा जम्मा ५६ लाख ४३ हजार ९४५ घरमा बसेको देखिएको छ । यस बमोजिम १० घरमा औषत १२ परिवार बसोबास गरेको देखिन्छ । हालको परिवार संख्या १० वर्ष अगाडिको भन्दा करिब २४.५७ प्रतिशतले बढी हो । यस अवधीमा जम्मा १३ लाख ३३ हजार ७५७ परिवार थप भएको देखिन्छ । परिवारको आकारप्रति परिवार ४.३२ जना सदस्य रहेको देखिन्छ जुन २०६८ को जनगणनामा ४.८८ जना थियो । शहरी क्षेत्रका परिवारमा सरदर ४.२५ जना छन् भने ग्रामीण क्षेत्रमा ४.५५ जना रहेको देखिन्छ । जुन १० वर्ष अघि क्रमशः ४.३२ जना र ५.०२ जना थियो । भौगोलिक क्षेत्रानुसार हेर्दा हिमाली क्षेत्रमा सालाखाला ४.२७ जना, पहाडमा ३.९५ जना र तराई क्षेत्रमा ४.६५ जना प्रतिपरिवार रहेको देखिन्छ ।
प्रदेशगत आधारमा हेर्दा परिवारमा औसत सदस्य गण्डकी प्रदेशमा सबैभन्दा कम ३.६६ जना र मधेश प्रदेशमा सबैभन्दा बढी ५.६६ जना रहेको छ जुन २०६८ सालमा क्रमशः ४.१६ जना र ५.८० जना थियो । जिल्ला अनुसार परिवारको आकार सबैभन्दा सानो दोलखामा ३.४१ जना देखिएको छ भने परिवारको आकार सबैभन्दा ठूलो रौतहटमा ५.९२ जना देखिएको छ । भौगोलिक क्षेत्रअनुसार कूल जनसंख्याको वितरणमा तराई क्षेत्रको अंश २०६८ सालको तुलनामा २०७८ मा वृद्धि भएको देखिएको छ। वि.सं.२०६८ को जनगणनामा तराईमा कूल जनसंख्याको ५०.२७ प्रतिशत हिस्सा रहेकोमा २०७८ मा वृद्धि भई ५३.६६ प्रतिशत पुगेको छ। हिमाली क्षेत्रमा कूल जनसंख्याको ६.७३ प्रतिशत अंश रहेकोमा २०७८ मा केही कम भई ६.०९५ देखिन्छ। त्यसैगरी पहाडी क्षेत्रमा २०६८ मा ४३.०१ प्रतिशत अंश रहेकोमा हाल ४०.२५ प्रतिशतमा झरेको छ।
प्रदेश अनुसारको जनसंख्या परिवर्तन र वृद्धिदर प्रदेशगत रुपमा जनसंख्याको वितरण हेर्दा सबैभन्दा धेरै जनसंख्या मधेश प्रदेशमा ६१ लाख २६ हजार २८८ र सबैभन्दा कम कर्णाली प्रदेशमा १६ लाख ९४ हजार ८८९ जना रहेको छ जुन समग्रको क्रमशः २०.९९ प्रतिशत र ५.८१ प्रतिशत छ। प्रदेशगत रुपमा वार्षिक जनसंख्या वृद्धिदर हेर्दा सात प्रदेशमध्ये सबैभन्दा बढी लुम्बिनी प्रदेशमा १.२५ प्रतिशत प्रतिवर्ष र सबैभन्दा कम गण्डकी प्रदेशमा ०.३० प्रतिशत जनसंख्या वृद्धि देखिन्छ। दोस्रो धेरै वार्षिक जनसंखया वृद्धिदर हुने प्रदेशमा मधेश प्रदेश रहेको छ जसको वृद्धिदर १.२० प्रतिशत प्रतिवर्ष छ । अन्य प्रदेशको वार्षिक जनसंख्या वृद्धिदर १.० प्रतिशतभन्दा कम नै रहेको देखिन्छ।
सबैभन्दा धेरै जनसंख्या काठमाण्डौं र कम मनाङमा देशका ७७ जिल्ला मध्ये सबैभन्दा धेरै जनसंख्या काठमाण्डौंमा २० लाख १७ हजार ५३२ जना र सबैभन्दा कम जनसंख्या मनाङमा ५ हजार ६४५ जनाको अक्सर बसोबास रहेको छ । मोरङ, रुपन्देही, झापा र सुनसरी जिल्ला क्रमशः दोस्रो, तेस्रो, चौथो र पाँचौ धेरै जनसंख्या भएका जिल्ला हुन्। कम जनसंख्या भएका जिल्लातर्फ मुस्ताङ, डोल्पा, रसुवा र हुम्ला क्रमशः दोस्रो, तेस्रो, चौथो र पाचौँ स्थानमा पर्दछन् । जिल्ला अनुसार सबैभन्दा बढी लैंङ्गिक अनुपात मनाङ जिल्लाको १३० र सबैभन्दा कम लैंङ्गिक अनुपात प्यूठानको ८२ छ । जिल्लागत वार्षिक जनसंख्या वृद्धिदरलाई हेर्दा हिमाली र पहाडी क्षेत्रका ३२ जिल्लामा वार्षिक जनसंख्या वृद्धिदर ऋणात्मक देखिएको छ जुन गत २०६८ को जनगणना अनुसार २७ जिल्लामा ऋणात्मक देखिएको थियो । यसैगरी सबैभन्दा वार्षिक वृद्धिदर भक्तपुरमा ३.३२ प्रतिशत र सबैभन्दा कम रामेछापमा १.६५ प्रतिशत रहेको छ।
हिमाली जिल्लामध्ये मुगुमा सबैभन्दा बढी १.८० प्रतिशत वार्षिक जनसंख्या वृद्धिदर देखिन्छ । ग्रामीण–शहरी जनसंख्या वितरण नगरपालिका, उपमहानगरपालिका र महानगरपालिका क्षेत्रलाई शहरी तथा गाउँपालिकाको क्षेत्रलाई ग्रामीण षेत्र मान्दा २०७८ सालको कूल जनसंख्यामा शहरीमा जनसंख्या ६६.०८ प्रतिशत पुगेको छ भने ग्रामीण जनसंख्या ३३.९२ प्रतिशत पुगेको छ । संघीय संरचनापछि स्थानीय तहलाई शहरी र ग्रामीण क्षेत्र अनुसार वर्गीकरण गरी २०६८ सालको जनसंख्यालाई समायोजन गर्दा शहर िजनसंख्या ६३.१९ प्रतिशत र ग्रामीण जनसंख्या ३६.८१ प्रतिशत रहेको थियो।
राष्ट्रिय जनगणना २०६८ मा ५८ नगरपालिका रहेको अवस्थामा कूल जनसंख्याको १७.०७ प्रतिशत शहरी जनसंख्या र ८२.९३ प्रतिशत ग्रामीण जनसंख्या रहेको थियो । स्थानीय तह अनुसारको जनसंख्या वितरण राष्ट्रिय जनगणना २०७८ को प्रारम्भिक नतिजा अनुसार नगरपालिका मध्ये सबैभन्दा धेरै जनसंख्या भएका ५ नगरपालिकामा क्रमशः काठमाण्डौं, पोखरा, भरतपुर, ललितपुर र वीरगञ्ज महानगरपालिका हुन् भने सबैभन्दा कम जनसंख्या भएका ५ नगरपालिकामा क्रमशः ठूलीभेरी, त्रिपुरासुन्दरी, मादी, लालिगुराँस र जिरी नगरपालिका पर्दछन् । सबैभन्दा धेरै जनसंख्या भएको काठमाण्डौं महानगरपालिकामा ८ लाख ६५ हजार ९०६ र सबैभन्दा कम जनसंख्या भएको ठूलीभेरी नगरपालिकामा १० हजार १८७ जनसंख्या रहेको छ । २० हजारभन्दा कम जनसंख्या हुने नगरपालिकाको संख्या १४ रहेको छ भने १ लाखभन्दा बढी जनसंख्या हुने नगरपालिकाको संख्या ३९ रहेको छ ।
गाउँपालिकातर्फ सबैभन्दा धेरै जनसंख्या बैजनाथ गाउापालिकामा ७० हजार ३१५ र सबैभन्दा कम जनसँख्या भएको नार्पाभूमि गाउँपालिकामा ४४२ रहेको छ । १० हजारभन्दा कम जनसँख्या हुने गाउँपालिकाको संख्या ४६ रहेको छ भने ५० हजारभन्दा बढी जनसंख्या हुने गाउँपालिकाको संख्या १५ रहेको छ । जनघनत्व राष्ट्रिय जनगणना २०७८ को प्रारम्भिक नतिजा अनुसार नेपालको जनघनत्व १९८ जना प्रतिवर्ग किमि पुगेको छ, जुन २०६८ सालमा १८० जना मात्र थियो । भौगालिक क्षेत्र अनुसार हेर्दा २०६८ सालमा सबैभन्दा धेरै जनघनत्व तराई क्षेत्रमा ३९२ जना प्रतिवर्ग किमि र सबैभन्दा कम हिमाली क्षेत्रमा ३४ जना प्रतिवर्ग किमि रहेकोमा हाल २०७८ को प्रारम्भिक नतिजा अनुसार पनि सबैभन्दा धेरै जनघनत्व तराई क्षेत्रमा ४६१ जना प्रतिवर्ग किमि र सबैभन्दा कम हिमाली क्षेत्रमा ३४ जना प्रतिवर्ग किमि रहेको छ ।
राष्ट्रिय जनगणना २०७८ को प्रारम्भिक नतिजा अनुसार मधेश प्रदेशको जनसंख्या सबैभन्दा बढी रहेको छ भने वार्षिक जनसंख्या वृद्धिदर लुम्बिनीमा धेरै रहेको छ । २०७८ मा जनसंख्याको आकारको हिसाबले दोस्रो बागमती प्रदेश, तेस्रोमा लुम्बिनी प्रदेश, चौथोमा प्रदेश १, पाचौँमा सुदूरपश्चिम, छैठौँमा गण्डकी र सातौंमा कर्णाली प्रदेश रहेको छ । गत जनगणनाको तुलनामा मधेश प्रदेश र लुम्बिनी प्रदेश बाहेक सबै प्रदेशको कूल जनसंख्या घटेको देखिन्छ । प्रदेशगत रुपमा जनसंख्याको वितरण हेर्दा सबैभन्दा धेरै जनसंख्या मधेश प्रदेशमा ६१ लाख २६ हजार २ सय ८८ र सबैभन्दा कम कर्णाली प्रदेशमा १६ लाख ९४ हजार ८ सय ८९ जना रहेको छ । जुन समग्रको क्रमशः २०.९९ प्रतिशत र ५.८९ प्रतिशत हो । दोस्रोमा रहेको बागमती प्रदेशमा ६० लाख ८४ हजार ४२ अर्थात २०.८४ प्रतिशत जनसंख्या रहेको छ । तेस्रो स्थानमा रहेको लुम्बिनी प्रदेशमा ५१ लाख २४ हजार २ सय २५ अर्थात् १७.५५ प्रतिशत छ । चौथो स्थानमा रहेको प्रदेश १ मा ४९ लाख ७२ हजार २१ जना अर्थात् कूल जनसंख्याको १७.०३ प्रतिशत जनसंख्या रहेको छ । पाचौँ स्थान सुदूरपश्चिम प्रदेशमा २७ लाख ११ हजार २ सय ७० अर्थात् ९.२९ प्रतिशत, छैठौँ स्थान गण्डकीमा २४ लाख ७९ हजार ७४५ अर्थात् ८.४९ प्रतिशत रहेको छ ।
प्रदेशगत आधारमा परिवारमा औसत सदस्य संख्या गण्डकीमा सबैभन्दा कम (३.६६ जना) र मधेशमा सबैभन्दा बढी (५.१५ जना) रहेको छ । जुन २०६८ मा क्रमशः ४.१६ र ५.८० जना रहेको थियो । दोस्रो धेरै वार्षिक जनसंख्या वृद्धिदर मधेश प्रदेशमा १.२० प्रतिशत र अन्य प्रदेशमा १.० प्रतिशत भन्दा कम प्रतिवर्ष वृद्धि भएको देखिएको छ । २०७८ सालको जनगणनाको प्रारम्भिक नतिजा अनुसार जनघनत्व १९८ जना पुगेको छ, वुन २०६८ सालमा १८० मात्र थियो । जनघनत्वकै आधारमा भन भक्तपुर, ललितपुर, धनुषा र महोत्तरी े क्रमशः पहिलो, दोस्रो, तेस्रो, चौथो र पाचौँ जिल्ला हुन् । मनाङ, मुस्ताङ, डोल्पा र हुम्ला जिल्लामा जनघनत्व १० जना प्रतिवर्ग किमि भन्दा कम रहेको छ । तराईमा सबैभन्दा कम जनघनत्व भएको जिल्लमा उदयपुर (१६६ जना) र पहाडमा रुकुम पूर्व (३५ जना) पर्दछन्।
विदेशिने महिलाको संख्या १० वर्षमा ७१ प्रतिशतले वृद्धि भउको देखिएको छ । २०७८ को जनगणनाको प्रारम्भिक नतिजा अनुसार अहिले विदेशिने महिलाहरुको संख्या ७१.०९ प्रतिशतले बढेको हो । अहिले कूल २१ लाख ६९ हजार ४७८ व्यक्तिहरु विदेशमा बसोबास गर्दै आएको प्रारम्भिक तथ्यांकले देखाएको छ । जसमध्ये १७ लाख ६३ हजार ३१५ पुरुष र ४ लाख ६ हजार १०३ महिला विदेशमा बसोबास गर्दै आएको देखिएको छ । त्यो भनेको ८१.१८ प्रतिशत पुरुष र १८.७२ प्रतिशत महिला विदेशमा छन् भन्ने हो । १० वर्ष अगाडिको तथ्यांक हेर्दा जम्मा विदेशिनेको संख्या १९ लाख २१ हजार ४९४ जना थियो जसमध्ये पुरुष १६ लाख ८४ हजार २९ जना र महिला २ लाख ३७ हजार ४०० जना थियो ।
त्यतिबेला विदेशिने पुरुषको संख्या ८७.६४ प्रतिशत थियो भने महिलाहरुको जम्मा १२.३६ प्रतिशत मात्रै थियो । त्यसलाई विश्लेषण गरेर हेर्दा महिलाहरु पनि विदेशिने क्रम तिव्र रुपमा बढेको देखिन्छ । भौगोलिक आधारमा तराईका १० लाख ६५ हजार ९६९, पहाडका ९ लाख ८४ हजार ८९६ हजार र हिमालका १ लाख १८ हजार ६१३ व्यक्तिहरु विदेशमा रहेको देखिएको छ।
माथि उल्लेखित सम्पूर्ण तथ्यांकको विश्लेषण गरेर हेर्दा २०७८ को जनगणनाको प्रारम्भिक नतिजामा महिलाको संख्या बढी देखिएको छ । लैंङ्गिक दृष्टिकोणले १० वर्षको अवधिमाा लैंङ्गिक अनुपात तराईमा १५ विन्दुले घटेको देखिन्छ भने हिमाल तथा पहाडमा क्रमशः ३५ र ४५ विन्दुले बढेको देखिन्छ । यो गत २०६८ को जनगणनामा हिमाल, पहाड र तराईमा क्रमशः ९४, ९१ र ९७ रहेकोमा २०७८ सालको जनगणनाको प्रारम्भिक नतिजासम्म आइपुग्दा क्रमशः९७, ९५ र ९६ रहेको छ । लैंङ्गिक रुपले विश्लेषण गर्दा लैङ्गिक अनुपात सबैभन्दा धेरै मधेश प्रदेशमा र सबैभन्दा कम सुदूरपश्चिम प्रदेशमा क्रमशः १०१ र ९० रहेको छ ।
तर, यही प्रारम्भिक तथ्यांकलाई लिएर धेरैजसो टिकाटिप्पणी महिलालाई वस्तु वा खेलौनाको रुपमा हेरेर विहेवारीलाई एउटा मजाक बनाएर बहुविवाह गर्न पाइने भयो भन्ने आशय प्रकट गरेको, गलत टिकाटिप्पणी गरेको देख्न, पढ्न र सुन्न थालिएको छ । तर, महिलाको संख्याभित्र विवाह गरिसकेका वयस्क, प्रौढ र बालिका सबै पर्दछन् र त्यो आँकडाभित्र तपाईं हाम्रा घरमा भरखर जन्मिएका छोरीहरु र पितृ हुनलागेका ज्येष्ठजन हजुरआमाहरु पनि पर्नु भएको छ । त्यसैले जथाभावी अनावश्यक र असभ्य टिपपणी नगर्दा नै वेश हुन्छ । यो त मात्र प्रारम्भिक तथ्यांक हो । यसको विस्तृत तथ्यांक आएपछि पनि वयस्क महिला बढी नै आए पनि उनीहरु युवाशक्ति हुन् भनेर हेरौ, न क िकसैका लागि यौवना, वस्तु वा खेलौनाको रुपमा मात्र नहेरौं । बालिका संख्या बढी आए समाजमा छोरी सन्तान हैन भनेर अस्वीकार गर्ने प्रवृतिको न्यूनकिरण भएछ भनेर बुझौं । महिला ज्येष्ठ नागरिकको संख्या बढी देखिएका अब पुरुषहरुको जीवनशैली स्वस्थ, चुस्तदुरुस्त कसरी बनाउने र आयु बढाउने भन्नेतर्फ सोच्न थालौँ । कतिपय महिला दर्ज गरिएका व्यक्तिहरु यौनिक परिचय खुलाउन हिचकिचाएको अवस्था पनि बाँकी रहेछ भनेर बुझौं । बदलिंदो परिवेशसँगै सबै यौवना महिलाहरुले विवाहलाई बाध्यात्मक रुपमा नलिन पनि सक्छन्, यो उनीहरुको चाहना, मानवअधिकार र रोजाई हो भन्ने स्पष्ट बनौं । आफू के हो, के रामे गर्न सकिन्छ, परिवार, समाज र राष्ट्रको लागि के राम्रो काम गर्न सकिन्छ भनेर सकारात्मक चिन्तन र सोचको विकास गरौं । आफूबाट हुनसक्ने कुनैपनि प्रकारको अन्याय, अत्याचार र हिंसा अहिल्यैबाट बन्द गरौं । महिलाको संख्या बढी भयो भनेर चिन्ता लिन छाडौं । महिलाहरुको विषयमा चासो राख्न र समाधान गर्न महिलाहरु आफैं सक्षम छन्।
बरु जनसंख्या पहाडमा घटिरहेको र तराईमा देशको आधाभन्दा बढी रहेको देखिएको छ । काठमाण्डौं उपत्यकाका ३ जिल्लाको जनसंख्या १० वर्ष अगाडिको भन्दा ९ लाखले बढेर २५ लाख पुगेकोमा ध्यान दिन थालौँ कसरी व्यवस्थापन गर्ने भनेर । यसले जनसंख्या नियन्त्रण हुन थालेको संकेत गरे पनि पहाडी क्षेत्रमा घट्दो जनसंख्याले श्रम शक्तीको संकट बढाउने र दूरगामी आर्थिक, सामाजिक समस्या निम्त्याउन सक्छ भनेर चिन्तन गर्न थालौँ । हुन त जनगणनाको अन्तिम नतिजा त आउन एक वर्ष लाग्न सक्छ भन्ने केन्द्रीय तथ्यांक विभागको अनुमान छ । जे होस् सबैको महिलाको संख्या बढी देखिएकोमा भन्दा तथ्यांकको विश्लेषण गरेर आगामी दिनका लागि सकारात्मक विकासका लागि रचनात्मक रुपमा योजना बनाउन तर्फ चिन्तन गर्न थाल्नु पर्छ भन्ने समग्र महिलाको सोच रहेको छ।
