आम नागरिक माझ गएर सोधौँ उनीहरुले कसरी भोगिरहेका छन् प्रजातन्त्र ! गरिबीको रेखामुनिका नागरिकलाई सोधौँ लोकतान्त्रिक गणतन्त्रले उनीहरुको जीवनस्तरमा कस्तो प्रभाव पारेको छ ? अनि निधार खुम्चिएर खेतका गरा झैँ भएका आमाहरुलाई गएर सोधौँ उनीहरुको दैनिक जीवनमा कस्तो प्रभाव पारेको छ ? बिगतमा तिनै आमाहरुका घुर्मैला हातले हुर्काएका नेताहरुले आमाहरु छोडेर कहाँ गए हेरौँ, तिनीहरुले कत्रा महल ठड्याएका छन् र कसरी देश–विदेश घुम्ने र्गछन्?
त्यसैले ती समूहहरुका मानिसहरु जो जहिल्यै पर्दा पछाडि रहेर अहोरात्र निःस्वार्थ सहयोग गरीरहे, गरीरहेका छन्, गरिरहनेछन् । तर, के यसको महत्व विश्लेषण गरेर कुन खालको सम्मान पायौँ त भनेर लोकतान्त्रिक गणतन्त्र नेपालको प्रजातन्त्रको परिभाषा यसरी पो गरेका रहेछन् । ‘नेताद्वारा नेताकै लागि लागू हुने लोकतान्त्रिक प्रजातन्त्र’ हो मैले यस्तै परिभाषा सुनेँ र जिज्ञासा पनि राखेँ के यहाँहरुले बनाउँदैमा प्रजातन्त्रको परिभाषा बन्छ र ? किन नबन्नु यो हामीले आफ्नै मनमनै बनाएका हौँ र तीन दशकदेखि हामीले देखेको राजनीतिक परिवेशको र भोगाईबाट निकालिएको निष्कर्ष पो हो त भन्ने जवाफ पाए । लौ तिमीलाई चित्त नबुझ्ला तर आम आमा अनि विपन्न नागरिकहरु माझ गएर बुझ् ! त्यसपछि तिमी आफैँ बदल्न बाध्य हुनेछौ लोकतन्त्र र प्रजातन्त्रको विश्वव्यापी परिभाषा नेपाली सन्दर्भमा ।
प्रजातन्त्रको नयाँ परिभाषाको बारेमा छलफल गर्ने क्रममा सशक्त युवा, विपन्न महिलाको आवाज हो यो । युवा, महिलाको अभिव्यक्तिमा मैले वर्तमान राजनीतिक परिवेश अनि हामी महिलाले भोगेको व्यवहार जीवन्त भेट्टाएँ अनि आम नागरिकको मनको आवाज मुखरित भएको पाएँ । वर्तमान राजनीति नीतिमुखी नभएर नेतामुखी बन्ने दौडधुपमा लागिरहेको छ । जनचाहना, जनआस्था निमोठिन थालिएको छ । महिलाहरुको आवाज र चाहना त एकादेशको कथा बनाउन थालिएको छ । सशक्त आवाजलाई अशक्त बनाइएर झन पीञ्जडाभित्र थुनेर अर्धजीवत तुल्याउन थालिएको छ । दलीय स्वार्थ त्यसमाथि नेता र नेतृत्वको महत्वाकांक्षाको चपेटामा आज नागरिकका स्वपनाहरु र समृद्ध नेपाल, सुखी नेपालीको आकांक्षा खोक्रो बनाइदै छ । विकृति–विसंगती, निरंकुशता अनि नीति बिहीन नेतृत्वको होडबाजीका कारण युवा, महिला, समग्र नागरिकलाई दलीय राजनीतिप्रति वितृष्णा पलाएको छ । पछाडि पारिएका वर्ग, जाति, लिङ्ग र समुदाइका आवश्यकता र सामाजिक, राष्ट्रिय चाहना र आवश्यकतालाई पाखा लगाएर हाम्रा राजनीतिक दल र तिनको नेतृत्व केवल आफ्नै स्वार्थको ढुङ्गा खियाउँदै दौडिरहेका छन् ।
प्रजातन्त्र पुर्नस्थापनाको तीन दशक पार भइसकेको छ तर पनि जनचाहना अनुरुपको विकास र व्यवस्थापन हुन बाँकी नै रहेको छ । राजनीतिक पद्धतिलाई दोषी मान्दै पुनः राजनीतिक आन्दोलन र परिवर्तन पनि हुँदै गए । राणा शासन, पञ्चायत, राजतन्त्र, हिन्दु राज्य नै नागरिकको उन्नतीको बाधक ठानेर त्यसको अन्त्यको लागि आम नागरिकको सक्रिय सहभागिता रह्यो । केन्द्रीकरणबाट विकेन्द्रीकरण मात्रले समग्र विकास नहुने ठानेर राजतन्त्रात्मक हिन्दु राज्यबाट राजा रहित धर्म निरपेक्ष राज्यको पुनर्संरचना गरेर संघीय गणतन्त्रात्मक राज्यमा रुपान्तरण गरियो । तर नागरिक अर्थात् भुईँ मान्छेहरुको सामाजिक, आर्थिक, राजनीतिक रुपान्तरण भने पर्याप्त हुन भने सकेन । यसको कारण एक निरंकुशतका विरुद्ध सयौं निरंकुशताको उदय भयो । राजा बन्ने प्रवृत्ति राजनीतिक प्रवृत्ति, म, हामी सबैमा देखिनु नै हो । हुन त देश र सर्वाहारा नागरिकका लागि भन्दै जेल–नेल, अनेकौं संघर्ष गर्ने राजनीतिक रुपमा त्यागी भनिएका हाम्रा नेताहरु खुल्ला राजनितक परिवेशमा बढी सुविधा सापेक्षी लाग्न थालेको छ नागरिकलाई । जो भुईँमा बसेर शुभचिन्ता जाहेर गरिरहेको छ । राजनीतिक परिवर्तन पश्चात् सामाजिक रुपान्तरण अनि सर्वसाधारण नागरिकका अपेक्षा भन्दा दलगत तथा व्यक्तिगत स्वार्थको महत्वले बढवा पायो । दलीय राजनीतिमा मूल मुद्दालाई छोडेर दिशाहीन अवस्थामा पुग्लाकि भन्ने भय बढेको छ ।
शक्ति र सत्ताको होडबाजी वर्तमानका नेतृत्व तहको पहिलो प्राथमिकतामा परेकोले नै सरकार बनाउने, ढलाउने खेलमा आफूलाई केन्द्रित गर्ने कार्य बढीरहेको छ । हरेक दलका शिर्ष नेताहरु सबैको अभीष्ट प्रधानमन्त्री वा मन्त्री बन्ने नै रहेको देखियो । पार्टीको अध्यक्ष बन्ने नै देखियो । त्यसैले उनीहरु परनिर्भर जुम्रो जस्तो भएर शक्तिको वरिपरि घुम्न थाले । किनकि यो राज्य सत्तामा नेपाली नागरिको भन्दा अन्य तनावको प्रभाव बढी देखिन थालेको छ । जे जसरी हुन्छ आफू बलियो बन्ने त्यसपछि आफ्नाहरुको भलाइ गर्ने परिपाटी विकास भएकाले हरेक तहमा दल र नेतृत्वसँग सम्बन्धित पहुँचवालाहरु नै तैनाथ हुन थाले जसका कारण भूईँ मान्छेहरु किनारिएको किनारियै हुन बाध्य भएका छन् ।
कृषिमा प्रोत्साहन र उत्साह छैन झन् झन् दुरावस्था देखिन थालेको छ । त्यसकारण पूर्णतः दाल, चामल, आलु, प्याज, लसुन, खुर्सानी, साग सब्जी समेत बाहिरबाट आयात गर्नुपर्ने परनिर्भर अवस्थामा पुगेका छौँ। कृषि क्षेत्रलाई भूगोलले पनि साथ दिएको छैन भने विकसित मुलुकहरुको जस्तो प्राविधिक र उत्पादनमूलक बनाउन सकिएको छैन, जसका कारण आज कृषिलाई दुःखी र अनुत्पादक पेशा ठान्दै त्यसको विकल्प खोज्न थालिएको छ । अव्यवस्थित बसाईँ सराई, सहरीकरणका कारण उब्जाउ भूमि कङ्क्रिट भूमिमा परिणत हुँदै गएको छ । बसाईँ सराइ तिब्र रुपमा बढेर गाउँ शून्य हुनु र खेतीयोग्य जमिन बाँझो रहनु पनि जटिल समस्याका रुपमा देखा परेको छ । यो हाम्रो आयातमूखी अर्थतन्त्रका लागि चुनौती बन्दै छ ।
अब हरेक क्षेत्रमा सुक्ष्म रुपमा ध्यान दिएर आवश्यक नीति निर्माण गरी त्यसको प्रभावकारी कार्यान्वयनको जरुरत छ, त्यो कसले गर्ने ? स्थानीय स्तरमा उचित परीश्रमिक र रोजगारीको अवसर नदेखेर, स्वदेशमा दुःख गर्न लाज मानेर युवा पुस्ता विदेशिने क्रम तिव्र छ । श्रमिकका रुपमा युवा विदेशिने रोग लागेको छ यहाँ । श्रमिकको रुपमा विदेशिएका नेपाली रोग र बुढ्यौली लिएर स्वदेश फर्कने भए पनि अध्ययन र राम्रो अवसरको खोजीमा गएकाहरु पलायन हुने अर्थात प्रायः नर्फकने जोखिम छ । यसरी युवा र दक्ष जनशक्ति बाहिरिए पछि देशको भविष्य के होला ? रेमिटेन्सले मात्र दीगो विकास सम्भव होला ? कुनै दलका सभा र बैठकमा यस सवालमा छलफल कम गरिन्छ । वर्तमान अवस्थामा सबैले भोग्नु परेको अर्को पीडा महंगी हो । हरेक पटक इन्धनको मूल्यवृद्धिको बहानामा होस् या महामारीको बहानामा आकासिएको महंगीका कारण आम नागरिकको दैनिक जीविकोपाजर्नमा नकारात्मक असर परिरहेको छ । भ्रष्ट्राचार तथा आर्थिक अनियमितता नियन्त्रण गर्ने हो भने पनि सरकारले नागरिकलाई खाद्यानमा, कृषिमा, स्वास्थ्य, शिक्षमा अनुदान दिन सक्ने थियो ।
समाजमा महिला तथा बालबालिकाका समस्या चुलिएका चुलियै छन् । विभिन्न हत्या, हिंसा, बलात्कार खेपिरहेका छन् । विशेषगरी घरेलु तथा यौनजनय हिंसा दिनानुदिन बढ्दै गएका छन् । दण्डहिनताको अवस्था कायम छ । किशोरी र बालिका झनै पीडित भइरहेका छन् । कोरोना महामारीले ल्याएका आर्थिक एवं सामाजिक विषमता पनि भोगिनै रहेका छौँ । राजनीति दलभित्र यस्ता विषयको उठान र समाधानको योजना बनाइनु आवश्यक छ । हो, अहिले हाम्रा राजनीतिक दलहरुलाई यस्ता विषयमा चासो दिने समय छैन किनकि ती दलका नेताले आफूलाई आम महिलाहरु र भुईँ मान्छेका प्रतिनिधिका रुपमा आफैंलाई मान्नै छाडिसके । आम महिला र भुई मान्छेहरु त उनीहरुका नजरमा उनीहरुलाई निश्चित पदमा पुर्याउने भर्याङ मात्र ठान्दछन् । भर्याङको महत्व त केबल चढ्दा मात्र हुन्छ भन्ने मानसिकता बोकेका हाम्रा नेताहरुलाई त्यो भर्याङ तल ओर्लन पनि चाहिन्छ भन्ने यर्थाथ बोध गराउन सकिएकै छैन ।
हामी भर्याङ बन्नेहरुलाई सम्झने र सोच्ने फूर्सद कहाँ छ र नेताहरुलाई ? सत्तामा पुग्ने वा आफ्नो गच्छे अनुसारको लित्कोपित्को पाउनका लागि दौडधुप गर्दैमा फूर्सद छैन । त्यसैले केन्द्रदेखि स्थानीय तहसम्म भ्रष्ट्राचारले जरो गाडेको छ । नैतिकता, अनुशासन र सूव्यवस्था कायम गर्न नसकेको अवस्था विद्यमान छ । नीतिमूखीबाट नेतामूखी बन्दै गएको छ । भागबण्डाको खेल बाहेक विषय उठेको देखिँदैन । त्यहाँ न राष्ट्रिय सवालमा छलफल होला, न त सर्वसाधारणको समस्या माथि बहस होला ? केवल पदका लागि लडाइँ, झगडा र हानथाप मात्र । पदको दुरुपयोग गरी कमाउधन्दा, विसंगति र विकृती बढ्दै गएको छ । राजनीतिसँग जोडिएर गरिने भ्रष्ट्राचार र अनियमितता नै आज हाम्रो दुर्भाग्य सावित भएको छ । राजनीतिक परिवर्तनका नाममा पटकपटक दुःख झेलेका, धनजनको क्षति व्यहोरोका पीडित नागरिक हरेक परिवर्तनपश्चात् निराशाजनक अवस्थामा छन् । भूईँ मान्छे, महिला, युवा, विपन्न वर्गका मानिसमा देखिएको निराशा र कुण्ठा कुनै पनि क्षण विस्फोटन हुनसक्छ त्यसबाट हुने सर्वाधिक क्षतिलाई जोगाउन वर्तमान नेतृत्वकर्ताहरुले समयमै ध्यान दिनु पर्ने हुन्छ । त्यसैले व्यक्तिगत तथा दलीय स्वार्थ भन्दा माथि उठेर महिला, पछाडि पारिएका वर्ग, समुदायका मानिसहरुलाई केन्द्रित गर्न ढीलाई गर्नु हुँदैन भन्ने लागेको छ । त्यसकारण महिला तथा पछाडि पारिएका वर्गको निराशा, कुण्ठालाई चिरेर जनआस्था बलियो बनाएर ‘नेताद्वारा नेताकै लागि लागू हुने लोकतान्त्रिक प्रजातन्त्र’ भनेर गर्न थालिएको परिभाषा परिवर्तन गर्नतर्फ लाग्नुहोस् ।
