-जानुका न्यौपाने
महिलाहरूलाई विश्वभरमा धेरै चर्चाको विषय बनाइएको छ । त्यो एकमात्रै उदाहरण हो, महिला सशक्तिकरण । तर, यो किन आवश्यक छ ? हामी लैङ्गिक विभेद भर्ने काममा लागिरहेका छौँ ? लैङ्गिक विभेद के हो ? किन महिलाहरुलाई समाजमा समान स्तर र भरोसा दिइएको छैन ? यो मूख्य सवाल बनेर उभिएको छ हाम्रो सामु ।
वर्तमानमा हामी बाँचेको समय २१ औँ शताब्दी हो । महिलाहरु अझै पनि आफ्नो अधिकारको लागि दौडनु पर्छ भन्ने केही आधारहरु अझै जीवित छन् । यदि हामी यस्ता विषयमा सन्तुलन प्राप्त गर्ने प्रयास गर्छौँ भने त्यहाँ महिला सशक्तिकरणको लागि सम्पूर्ण अभियानको आवश्यकता पर्दैन ।
एक कुशल घर निर्माता कुनैपनि बेला व्यवसायीक नेता हुनसक्छ । नेपालमा यस्तै थुप्रै उदाहरणको जन्म हुने क्रम जारी छ । त्यसोभए हामीलाई किन यो महिला सशक्तिकरणको अवधारण चाहिएको छ त ? के यो सबै लिङ्गकै आधारमा जरुरी छ ? नेपालमा महिलाहरु आफ्नो योग्यता, क्षमता, प्रतिभा अनुसार अधिकार प्राप्त गर्दै छन् त ? तिनीहरुले किशोरी अवस्थामा पढेका छन् त ? तिनीहरु इच्छा विपरित जवान युवादेखि ज्येष्ठ नागरिकसँग विवाह गर्न बाध्य छन् त ? वौद्धिक, नेतृत्वकर्ताको क्षेत्रले यो विषय बिर्सिएकै हो त ?
महिला सशक्तिकरणको विषय त सार्वजनिक बहसको रुपमा एक अभ्यासमा ल्याइनु पर्ने सवाल हो । हामी महिलाहरुलाई सशक्त बनाउने प्रयास वा उद्देश्यमा छौँ भने हामीले एक परिवारलाई सशक्त बनाउन अप्रत्यक्ष रुपमा बल गरिरहेका हुनेछौँ । यसका लागि महिलाको सम्पूर्ण क्षमतास्तर वृद्धि गर्नुको साथसाथै नेतृत्व क्षमता, आर्थिक क्षमता वृद्धि गर्नु जरुरी हुन्छ ।
महिलाहरु ज्ञानको अथाह भण्डार हुन्, यसमा कुनै दुईमत छैन । यस्ता कार्यले सँधै नै कसै न कसैलाई विश्वासमा लिन सकिन्छ। एक घर निर्माणको लागि महिला शिक्षा गतिशील स्रोत हो । महिला शक्ति एक यस्तो शक्ति हो जसले समाज, देश र अन्त्यमा विश्वलाई नै सबैले परिकल्पना गरेको भन्दा सभ्य, सूसंस्कृत र सुन्दर बनाउन सकिन्छ।
महिला आफ्नो पेशा बाहेक मानव जातिको उत्थानका लागि दिनरात काम गरिरहेका हुन्छन् । त्यति मात्रै होइन पुरुषलेभन्दा बढी महिलाले नै परिवारको लागि समय खर्चेका हुन्छन् । ती महिलाहरुका कारण आम पुरुष, मानिसहरुले प्रशंसा पाइरहेकाछन् । समाज र राष्ट्रमा छुट्टै पहिचान बनाउन समेत सफल भएका छन् ।
यदि हामी देशका सबै महिलालाई गुणस्तरीय शिक्षा दिलाउने देखि राज्यका हरेक क्षेत्रमा अर्थपूर्ण सहभागिताको बाध्यात्मक निर्णय गर्छौँ भने के हामीलाई बेफाइदा छ र ? मलाई लाग्छ देशमा यस्तो निर्णयले दिर्घकालसम्म फाइदा नै गरिरहन्छ । त्यसो त महिलालाई विकासको सूचकको रुपमा लिने पनि गरिन्छ ।
सशक्तिकरण केबल एक शब्द मात्र होइन । यस शब्दमा धेरै अर्थ लुकेका छन् । शब्दको सुविधाहरुमा यस शब्दले धेरै अर्थ थप्ने काम गरेको छ । अर्थात् महिलाको सशक्त अभियानलाई ठूलो टेवा पुर्याएको छ। हामी मध्ये धेरैजनालाई नेपालको भू–धरातलीय स्वरुपमा यो शब्दको शब्दशैली कुन समयमा वा कुन प्रयोजनको निम्ति प्रयोग गरेका छौँ ? कसरी र किन गरिरहेका छौँ ? वास्तवमै थाहा छैन । किनभने हामी व्यवहार र सिद्धान्त सशक्तिकरण के का लागि हो ? भनेर बुझ्ने सानो हेक्कासमेत नराखी सिद्धान्तको प्रतिपादन गरेर अगाडि बढ्ने प्रयास गरिहेका छौँ ।
परिभाषा कै अध्ययन गर्ने हो भने महिला सशक्तिकरण एक प्रक्रिया हो । महिला स्वयम आत्मनिर्भर हुने, आफ्नो स्वतन्त्र अधिकारलाई छनौट गर्न पाउने, हरेक चुनौतीमा सामना गर्ने, स्रोतहरुलाई नियन्त्रण गर्न सक्ने प्रक्रिया हो जहाँ कर्तव्य पनि सँगसँगै पूरा गरिन्छ। महिला सशक्तिकरण एक असल परिवारदेखि राष्ट्रनिर्माणका लागि अनिवार्य शर्त हो । यदि एक महिलाले आफ्नो दक्षतालाई सशक्त बनाइन् भने ग्रामीण भेगका महिलाहरुले सशक्तिकरणलाई बढावा दिन विशाल शक्ति प्राप्त गर्न सक्छन् ।
त्यसकारण सशक्तिकरणमा महिलाहरुको लागि उच्च साक्षरता स्तर, शिक्षामा समान सहभागिता, गुणस्तरीय स्वास्थ्य सेवा, उत्पादक स्रोतहरुमा समान स्वामित्व, अधिकार, जिम्मेवारी र जीवनका सुधार स्तरहरु समावेश छन् । त्यस्तै, आर्थिक र सामाजिक सशक्तिकरण तथा लैङ्गिक न्याय समावेश गर्दछन् । साथसाथै महिला र बालबालिका विरुद्ध भेदभावको पूर्ण रुपमा अन्त्य हुने आधार तयार हुनेछ । नेपालमा भने भर्खरै मात्रै यसको सुरुवाती चरणको अनूभूति गरिँदैछ । अब नेपालको धरातलमा सम्भावनाको ढोका खुल्दैछ भनेर विश्वास गर्ने आशाको किरण प्रवेश भएको छ ।
महिला सशक्तिकरण नयाँ अवधारणा होइन । यो विश्वभर सकारात्मक सोचका साथ फैलिदै आएको सर्वमान्य अवधारणा हो । संसारभर महिलाहरु इतिहासको सुरुवाती चरणदेखि लैङ्गिक असमानता, चुनौती र परिवर्तनको सामना गर्दै आएका प्रशस्तै दृष्टान्त हामीले देखेका, पढेका र सुनेका छौँ । यस संघर्षमा धेरै पुरुषहरुले साथ, समर्थन गरेका उदाहरणहरु पनि छन् । शक्तिले राजनीतिक, आर्थिक, गरीबी उन्मूलन, स्वास्थ्य, पोषण तथा हेरविचार र सामाजिक तत्वको प्रावधान दिन सक्छ । विशेषगरी ग्रामीण महिलाहरुलाई सामाजिक न्यायसँग सन्तुलित विकासको रणनीतिमा महिला सशक्तिकरण एक महत्वपूर्ण मुद्दा भएको छ । आर्थिक सशक्तिकरणले महिलालाई प्रभाव पार्ने, सही निर्णय गर्ने क्षमता विकास गर्ने, आत्मविश्वासलाई बढाउने र परिवारमा महत्वपूर्ण भूमिका खेल्ने आदि कार्यहरु गरिरहेका छन् ।
समाजको एक हिस्सा ओगटेका महिलालाई आधा धर्तीको रुपमा लिने गरिन्छ । भनिन्छ जहाँ नारीको सम्मान हुन्छ त्यहाँ भगवानको बास हुन्छ । महिलालाई हरेक परिस्थितिसँग जुध्न सक्ने बहादुरीको रुपमा पनि लिइन्छ । त्यस्तै महिलालाई एक स्वच्छ विचारको पर्यायको रुपमा पनि लिइन्छ ।
आधुनिक युगमा जबसम्म महिलालाई उचित सम्मान र अवसर प्रदान गरिँदैन तबसम्म परिवार, समाज र राष्ट्रले अपेक्षा गरेबमोजिम उपलब्धी हासिल गर्न सकिदैन । आजको समयमा महिलाले अवसर र चुनौती दुबैको सदुपयोग र सामना गर्दै जानुपर्ने स्थिति रहेको छ । समाजमा महिलालाई हिजो एक दरिलो स्तम्भको रुपमा परिभाषा गर्न थालिएको छ । पछिल्लो समयमा दक्षिण एसियाका महिलाहरुको अर्थ व्यवस्थामा केहीहदसम्म सुधार भएको पाइन्छ । यसको अर्थ महिला सशक्तिकरणको विषयले विशिष्ट स्थान प्राप्त गरेको छ । पछिल्लो समय नेपालमा कयौं महिलाहरु पुरुष सरह सफल भएका छन् । उनीहरु ठूला ठूला व्यापारी घरानामा स्थापित भएर समाजमा आफ्नो नाम स्थापित गराउन सफन भएका छन् ।
साथसाथै, महिलाहरु शैक्षिक क्षेत्रमा पनि अब्बल हुँदै गएका कयौं दृष्टान्त स्थापित भइसकेका छन् । पुरुषको तुलनामा महिलाहरु साहित्यीक क्षेत्रमा पनि उत्तिकै कलम चलाएर सफल हुँदैछन् । उनीहरुको कारणले आर्थिक अवस्थामा समेत व्यापक परिवर्तन आएको छ । समाज जहिल्यै गतिशील हुन्छ देखिएका केही कुरा स्थिर हुन्न, परिवर्तन र चलायमान भएर अगाडि बढेको हुन्छ । समाजमा महिलालाई बलियो रथको महत्वपूर्ण पांग्राको रुपमा स्थापित भएको मानिन्छ ।
वर्तमान अवस्थामा महिलालाई निर्णय गर्ने क्षमता र आर्थिक गतिविधिमा प्रत्यक्ष रुपमा सहभागी गराई महिला सशक्तिकरणको लागि महत्वपूर्ण योगदान दिन सकिन्छ । उद्यमशीलताले महिलालाई आर्थिक लाभ उठाउन र उनीहरुको सामाजिक अवस्थामा सुधार गर्न मद्दत गर्छ । महिलाले उद्यमशीलताको क्षमता प्राप्त गरी सक्षम बनेपछि समाजले उनीहरुको क्षमता बुझी सही परिचालन गर्नपाउने छ । यसले समाजमा महिलाको उपस्थिति बढाउँछ । साथै, राष्ट्र निर्माण र आर्थिक स्थितिमा सुधार ल्याई महिला एकीकरणको नेतृत्वको भावना पैदा गर्दछ । साथै महिलाहरुमा मनोवैज्ञानिक सन्तुष्टि समेत प्रदान गर्दछ । जसबाट उनीहरुको समाजमा बढेको पहिचान, सिर्जनशीलता र उपलब्धीहरुको गहिरो भावनासँग अनुशासन, मेहनत र जागरुकताको भावना पैदा गराई नयाँ ढंगले इच्छाशक्तिको उजागर गर्दछ भन्ने विश्वास महिलाहरुमा पैदा हुनेछ ।
जब महिलाहरुले आफ्नो परिवारको निम्ति राम्रो कदम उठाउँछन् तब समाजलाई असल कार्यको लागि उत्प्रेरित गर्दछन् । र, परिवार, समाज र राज्यले नै प्रगतिको पथ समात्नेछ । आर्थिक, सामाजिक र साँस्कृतिक स्थितिमा जब महिलाको पहुँच वृद्धि हन्छ तब देशले सम्वृद्धिको बाटो समात्नेछ । जबसम्म महिलाहरुले आफ्नो देशमा आउने चुनौतीलाई नयाँ अवसरको उचाइ मानेर डटेर अगाडि बढ्न सक्दैनन तबसम्म नेपालमा केही हुनेवाला छैन ।
आर्थिक, सामाजिक र राजनीतिक शक्ति समाजको एक मनोवैज्ञानिक शक्तिको आधार मानिन्छ । यसैले, निम्न बर्गीय महिलाहरु कमजोर आर्थिक अवस्थाका कारण दोस्रो पक्षबाट अपहेलित भएको महशुस गर्छन् । कालन्तरमा निर्भरता र निर्णय गर्ने शक्तिको कमी हुने वातावरण बलियो भएर जान्छ । त्यसैले, यदि महिलालाई हरेक रुपमा, अझ आर्थिक रुपमा सक्षम बनाउनु छ भने चेतना र गुणस्तरीय शिक्षाको दियो बाल्नु अत्यन्तै जरुरी छ ।
महिलाहरुले राज्यको अर्थव्यवस्थालाई मजबुत बनाउन ठूलो योगदान गरेका छन् मूल्यांकन नगरिनु फरक पाटो हो । अर्थ व्यवस्था नै समाजमा वर्ग विभाजन र लैङ्गिक विभेद गर्ने यसको मुख्य कारण हो । त्यसैले महिला सशक्तिकरणको निम्ति आर्थिक अवस्था एक्दमै मजबुत हुनुपर्छ । परिवारमा धेरै समय खर्च गर्ने पनि महिला हुन्छन् । सम्पूर्ण परिवारको जिम्मेवारीको अभिभारा उनैमाथि थोपरिएको हुन्छ । त्यसकारण जब महिलाको आर्थिक अवस्था मजबुत हुन्छ तब परिवार, समाज, क्षेत्र हुँदै सम्पूर्ण राष्ट्रमा प्रत्यक्ष रुपमा प्रभाव पर्दछ । जरुरी छ महिला सशक्तिकरणमा महिलालाई आर्थिक, सामािजक, नेतृत्वदायी रुपमा सक्षम बनाउन । आज राष्ट्रले मात्रै होइन कि विश्व मानकका रुपमा रहेको विश्वव्यापीकरणको एक सिद्धान्तअनुसार महिला सशक्तिकरणलाई एक अभियानको रुपमा लिनुपर्छ । यो २१ औ शताब्दीको अपरिहार्यता हो । यसले सम्वृद्ध राज्य र सुखी नागरिकको परिकल्पनालाई पूरा गर्दछ ।
