लेखक
काठमाण्डौं । वर्षैपिच्छे फेरिने भनेको क्यालेन्डर हो । हाम्रा संस्कृति फेरिने होइन । संवत् फेरिन्छ, वर्षको मापन त्यसै अनुसार हुन्छ र यसै क्रमअनुरूप वर्ष अनि संवत् फेरिँदै जान्छ ।
संवत्सँग जोडिएका धेरै चाडपर्वहरू, रीतिरिवाजहरू छन् । हाम्रा मौलिक चाडपर्वबारे अबका युवाले स्थितिगत्यात्मक भएर सोच्ने बेला भएको छ । अरुकै संस्कृतिमाथि कहिलेसम्म रमाउने ? अरुकै संस्कृतिमाथि रमाउने हो भने हाम्रो संस्कृति, परम्पराहरू हराउँदै जानेछन् । सकिन्छ भने थप अनुसन्धान गरौं, अनुसन्धान भएका कुराहरू थप अध्ययन गरौं, होइन भने थप अध्ययन अनुसन्धान गरे हाम्रो संस्कृतिहरूलाई विश्वसामु चिनाउनुका लागि अघि बढौं ।
नेपालका अधिकांश स्कुल कलेजदेखि रेष्टुराँ, तारे होटलदेखि सपिङ मलसम्म यतिखेर क्रिसमसको रौनक छाएको छ ।
नेपालको अन्तरिम संविधान, २०६३ र हालै जारी भएको नयाँ संविधानले धर्म निरपेक्षताको व्यवस्था गरेको छ । धर्म निरपेक्षतासँगै सबै धर्मालम्बीले सम्मानपूर्वक आ–आफ्ना धर्म मान्न स्वतन्त्र छन , तर एक अर्थमा विदेशी सस्कृतिको बढ्दो प्रभावले नेपाली मौलिक सस्कृति विलयनै हुने त हैन भन्ने गम्भिर प्रश्न चिन्ह खडा भएको छ ।
सबैतिर झिलिमिली बत्तीमा सजिएका क्रिसमस ट्री र सान्टा क्लजको राता लुगाको पहिरनमा अधिकांशले हेप्पी क्रिसमस डे भन्दै शुभकामना साटासाट गरेको देखिन्छ । नेपालमा २०६२–६३ को आन्दोलन अघिसम्म चर्चमा सीमित रहने क्रिसमस मुलुक धर्म निरपेक्ष भएसँगै सार्वजनिक रुपमा विस्तार भएको हो । हुन त, नेपालको अन्तरिम संविधान, २०६३ र हालै जारी भएको नयाँ संविधानले धर्म निरपेक्षताको व्यवस्था गरेको छ । धर्म निरपेक्षतासँगै सबै धर्मालम्बीले सम्मानपूर्वक आ–आफ्ना धर्म मान्न स्वतन्त्र छन ।
क्रिसमसका अवसरमा काठमाडौँको ठमेल, दरबारमार्गका साथै ललितपुर, भक्तपुर, पोखरा र उपत्यका बाहिरका ठूला सहरमा पनि विविध महोत्सव र सांस्कृतिक कार्यक्रम गरी पर्व मनाउन थालिएको छ । यो पर्व मनाउन सरकारले विसं २०६४ पछि डिसेम्बर २५ का दिन सार्वजनिक बिदा दिन थालेको छ । यो बर्ष शनिबार परेपनि सरकारले सबै धर्मप्रती सम्मान ब्यक्त गर्दै सार्वजनिक विदा दिएको छ । पछिल्लो जनगणनाअनुसार नेपालमा करिब २ प्रतिशत क्रिश्चियन धर्मालम्बी रहेका छन् ।
क्रिसमसका लागि आयोजना हुने यस्ता महोत्सव तथा सांस्कृतिक कार्यक्रमले मनोरञ्जनका साथै सामाजिक, धार्मिक र सांस्कृति सद्भाव विस्तार गर्न मद्दत पुर्याउँने ठमेलस्थित एक होटल संचालक बताउँछन्। उनी भन्छन्–पर्व मनाउन आउने व्यक्तिले गर्ने खर्चबाट होटल व्यवसायको आम्दानीमा वृद्धि हुन्छ ।
बुझेर वा नबुझेर हो, हाल नेपालका ठूला सहरमा क्रिसमस इभ भन्दै सबै धर्मालम्बीका युवा शुभकामना साटासाट गर्ने र नाचगानमा सरिक हुने प्रचलन बढ्दै गएको छ । सामाजिक संजालहरु ह्याप्पि क्रिसमसका पोष्टले भरिएका छन । केही युवाले फेसनका रुपमा यो पर्व मनाएको प्रष्ट देख्न सकिन्छ । नेपालको संविधानले धर्म निरपेक्षताको व्यवस्था गरेपछि नेपालमा ख्रिष्टियन धर्मालम्बी खुल्न थालेका हुन । आज क्रिसमस धर्मका संस्थापक येशु ख्रिष्टको जन्मोत्सव विश्वभर क्रिसमस पर्व विविध कार्यक्रम आयोजना गरी धुमधामका साथ मनार्इदै छ । आज भन्दा करिब दुई हजार वर्षअघि जेरुसेलमको बेथलेहममा कन्या मारियमको कोखबाट येशुको जन्म भएको थियो । मारियमको विवाह युसुफसँग गर्न लाग्दा स्वर्गदूतले भविष्यवाणी गरी येशुले जन्म लिन लागेको जानकारी गराएको धार्मिक किंवदन्ति छ । सर्वसाधारणलाई अन्याय, अत्याचार र विभेदबाट मुक्ति दिलाउन येशु आफैँ क्रस चिन्हमा झुण्डिएको उहाँका अनुयायीको भनाइ छ । येशुलाई जिसस क्राइस्ट पनि भनिन्छ । उहाँले मानव समुदायका लागि पुर्याएको योगदानको सम्झनामा इस्वी संवत् चलाइएको विश्वास गरिन्छ ।
गुरुकुल परम्पराबाट संस्कार सिकिन्थ्यो, गुरुकुल परम्परा नष्ट हुनाले विशेषगरी नेपाली युवाले संस्कार सिक्ने अवसर नपाएकाले क्रिसमस डे जस्ता विदेशी धर्मसंस्कृतिप्रति आकर्षित भएका हुन ।
मुलुकमा धर्म निरपेक्षताका सम्बन्धमा विभिन्न कोणबाट फरकफरक बहस जारी रहेपनि सम्पूर्ण धर्मालम्बीबीचमा आपसी सद्भाव, सहिष्णुता र सामाजिक एकता कायम गर्न धर्म निरपेक्षताले मद्दत पुर्याउने आम मानिसको बुझाई छ । तर एक अर्थमा विदेशी सस्कृतिको बढ्दो प्रभावले नेपाली मौलिक सस्कृति विलयनै हुने त हैन भन्ने गम्भिर प्रश्न चिन्ह खडा भएको छ ।
नेपालमा गैरहिन्दू नेपालीले क्रिसमस डे मनाउनु सामान्य भए पनि हिन्दू धर्म अपनाउनेले क्रिसमस मनाउनु धार्मिक र सांस्कृतिक ज्ञानको अभावनै प्रमुख कारक हो । प्राचीन परम्पराअनुसार नेपालमा घरमा यज्ञ, होम, होमादि तथा पूजाआजा गरिन्थ्यो र त्यहाँबाट संस्कार सिकिन्थ्यो । गुरुकुल परम्पराबाट संस्कार सिकिन्थ्यो, गुरुकुल परम्परा नष्ट हुनाले विशेषगरी नेपाली युवाले संस्कार सिक्ने अवसर नपाएकाले क्रिसमस डे जस्ता विदेशी धर्मसंस्कृतिप्रति आकर्षित भएका हुन । सनातन वैदिक परम्पराअनुसार ब्रह्मचर्य आश्रम, गृहस्थ आश्रम, बानप्रस्थ आश्रम र सन्यास आश्रम गरी चार आश्रम हुन्छन् । यी चारै आश्रमबाट महत्वपूर्ण शिक्षा सिक्न सकिन्छ, तर अहिले नेपालि हिन्दु युवामा यस्ता ज्ञान कहाबाट हुनु ।
नेपालमा एकथरीले मनोरञ्जनका रुपमा क्रिसमस डे मनाउने गरेका छन भने अर्काथरीले क्रिश्चियनिटी बढाउने किसिमको गरिरहेका छन । विशेषगरी उर्जाशील नेपाली युवामा आफ्नो संस्कारप्रतिको ज्ञानको अभावमा लहैलहैमा लागेकाले क्रिसमस डेप्रति आकर्षित हुने गरेको देख्न सकिन्छ । युवा पुस्तालाई नेपालको वैदिक सनातन धर्मसंस्कृतिका बारेमा नसिकाएकाले पनि विदेशी संस्कृतिप्रति युवा आकर्षित भएका हुन ।
समुचित परम्परा, शिक्षा, पूर्खा, ऋषिलगायत वंशका बारेमा थाहा नभएकाले पनि विशेषगरी युवाहरु मनोरञ्जनका रुपमा लहैलहैमा लागेर क्रिसमस डेप्रति आकर्षित भएका हुन । रमाइलै गर्न नमिल्ने हैन तर आफ्नो परम्परा पनि थाहा पाउनु पर्छ । नेपालका पाठ्य पुस्तकमा अंग्रेजी भाषालाई प्राथमिकता दिएकाले पनि अंग्रेजी चाड पर्वको प्रभाव र मान्यता बढ्दै गएको हो । युवाहरु क्रिसमस डे मनाउने तर नेपालीले नयाँ वर्ष मनाउन रुचि नगर्दा बिस्तारै नेपाली संस्कृतिको लोप हुँदै गएको प्रष्ट देख्न सकिन्छ । नेपाली मौलिक पर्व दशै तिहार बहिष्का गर्नेहरु क्रिसमसचाही धुमधामले मनाई रहेका छन । आफ्नो देशमा केही नहुने तर विदेशमा राम्रो छ भन्ने भान परेकाले युवापुस्तामा विदेशी संस्कृति मोह बढेको हो ।
क्रिसमस त एउटा उदाहरण मात्र हो । नेपालमा पछिल्लो समय विदेशी सस्कृतिले जरा गाडेको प्रष्टै देख्न सकिन्छ । उदाहरणनै दिनुपर्दा अंग्रृजि नयाँ बर्ष, भ्यालेन्टाई डे लगायतको विदेशी चार्डको दशै तिहार भन्दा बढि चर्चा हुन्छ । तर नेपालमा बुबाको मुख हेर्ने दिन, माघे संक्रान्ति, उधौली उभौली पर्व लगायतको किन चर्चा हुदैन ? यो गम्भीर प्रश्न हो । आज प्रेम दिवसको नाममा कतिका घरबार भएका छन् भने कतिका घरबार उजाडिएका छन् । सीमित आफ्ना इच्छाहरू पूरा गर्न वा स्वार्थको लागि प्रेमको नाटक पनि गरिरहेका देख्न पाइन्छ । भ्यालेन्टाइन डेको नाममा दिन प्रतिदिन विकृति भइरहेको छ । हाम्रा आफ्नै रीतिरिवाज, धर्म, संस्कार र संस्कृति छन् । त्यसमा सम्पन्न र समृद्धि छौं । त्यस्तो अवस्थामा हामीले पाश्चात्य संस्कृतिबाट कुनै धर्म र संस्कृति अपनाएर व्यक्ति र समुदाय विशेषले गर्व गर्न सक्छन् लाभ लिन सक्छन्, राष्ट्र र राष्ट्रियताको लागि कदापी हितकार हुँदैन ।
पश्चिमा जस्तो साम्राज्यवादी छाडा, अश्लिल, विवेकहीन, शून्यवादी, बेवारिसे, तुच्छ, क्रूर, आततायी, मानवताहीन बाइबल संस्कृति पश्चिमा युरो–अमेरिकी साम्राज्यवादी संस्कृति हो । त्यही छाडा संस्कृतिको प्रभूत्ववादी चरित्र जुन चरित्रले विश्वव्यापी रूपमा अन्य संस्कृतिलाई थिचोमिचो गर्ने, समाप्त पार्ने र विकृतीकरण गर्ने कार्य गर्छ । यस्ता संस्कृतिको कारणले हाम्रो मौलिक संस्कृतिमाथि आक्रमण भइरहेको छ । सम्पूर्ण युवाले हाम्रा मौलिक पर्वको अनुसन्धान गरेर अगाडि बढ्नु आवश्यक छ ।
बुद्ध जयन्ती, गोरखनाथ जयन्ती, चण्डी पूर्णिमा, मष्ट पूर्णिमा, उभौली, दशमी, कृष्णअष्टमी, सरस्वती पूजा, आदि धेरै पर्व तथा दिवसहरूको बारेमा जानकारी पनि छैन होला । तर उनिहरुलाई अंग्रेजि पर्वको नाम मुखमै आउछ ।
कति नेपालीलाई त विक्रमादित्य जयन्ती, सलहेश जयन्ती, बिसु, बिस्का, जुडशितल, मातृ सम्मान दिवस, मच्छिन्द्रनाथ रथारोहण र रथयात्रा, परशुराम जयन्ती, सृष्टि दिवस, रामानुजाचार्य जयन्ती, युगनिर्माण दिवस, सीता नवमी, आचार्य कुमारिल भट्ट स्मृति दिवस, किराँत समाज सुधार दिवस, नृसिंह जयन्ती, बुद्ध जयन्ती, गोरखनाथ जयन्ती, चण्डी पूर्णिमा, मष्ट पूर्णिमा, उभौली, दशमी, कृष्णअष्टमी, सरस्वती पूजा, आदि धेरै पर्व तथा दिवसहरूको बारेमा जानकारी पनि छैन होला । तर उनिहरुलाई अंग्रेजि पर्वको नाम मुखमै आउछ ।
हाम्रा धर्म संस्कृतिलाई ज्ञान सँगसँगै पर्यटनसँग पनि जोडेर देशको विकास गर्नु सकिन्छ । सबैले एकजुट भएर नयाँपनका साथ, नयाँ सोचका साथ र स्थितिगत्यात्मक भएर अगाडि बढ्नु आवश्यक छ । प्रतिमान बदल्ने समय आएको छ । किन यी विदेशी धर्म–संस्कृति आवश्यकता बने रु होली, देउसीभैली, माघी, गौरा पर्व, जनै पूर्णिमा, छठ, ल्होसार, जितिया र तीज जस्ता मौलिक धर्म–संस्कृति सबैले बुझ्नु आवश्यक छ । वैज्ञानिकतायुक्त धर्म र धार्मिकतायुक्त विज्ञानलाई अवलम्बन गर्नु आवश्यक छ । विदेशी संस्कृतिको सम्मान गर्दै हाम्रा मौलिक धर्म–संस्कृतिको व्यापक प्रचार–प्रसार गरेर आफ्नै मौलिक पर्वको संरक्षण गरौं । अघि बढौं, यो युग हाम्रो हो ।
हिजो नेपालमा सबै जातजाति मिलेरै बसिरहेका थिए । तर अहिले राजनीतिले जातजातिलाई पनि छुट्याइदिएको छ । अहिले समाज खजमजिएको छ । देश १० वर्ष माओवादी द्वन्द्वमा होमियो । त्यतिबेला डरले पनि भइरहेका धेरै संस्कृति हराएर गए । मानिसको अस्तित्व नै खतरामा छ भने उसले संस्कृति, सम्पदा बचाउनतिर लाग्दैन र लागेन पनि । त्यसबेला धेरै संस्कृति हरायो । अहिले पनि सात प्रदेश बनेको छ । तर धर्म, संस्कृति, सम्पदा बनाउने भन्दा पनि मास्नेतिर ध्यान गइरहेको छ । केही मात्रामा सांस्कृतिक धरोहर, सम्पदा बचाउन मानिस अग्रसर भए पनि त्यो पुग्दो छैन । देशभरि नै यस्ता मानिस जन्मन जरुरी छ । घरीघरी हाम्रो देशको पहिचान धुमिल बनाउन बाह्य हस्तक्षेप भइरहेको छ जस्तो पनि लाग्छ ।
हिजो नेपालमा सबै जातजाति मिलेरै बसिरहेका थिए । तर अहिले राजनीतिले जातजातिलाई पनि छुट्याइदिएको छ । अहिले समाज खजमजिएको छ । देश १० वर्ष माओवादी द्वन्द्वमा होमियो । त्यतिबेला डरले पनि भइरहेका धेरै संस्कृति हराएर गए ।
२०७२ सालमा महाविनाशकारी भूकम्प गयो । जसले १९ जिल्लाका मूर्त सम्पदाहरूमा क्षति पुर्यायो । हामीकहाँ धेरै मन्दिर १७ औं शताब्दीदेखिका छन् । मन्दिरहरू जीर्ण अवस्थामा थिए । भूकम्पले तिनैलाई नै धेरै भत्कायो । केही पुनःनिर्माण भइरहेका पनि छन् । तर समाप्त त हुन सकेको छैन । त्यसमा पनि सरकारले खुला हृदयले यसमा पैसा लगाउँछु भनेर पुनःनिर्माण भएको त थोरै मात्रै छ । सबै विदेशीको सहयोग छ । नेपालको पहिलो दरबार हाइस्कुल भत्किएको बनाउन चीनले सहयोग गर्यो । पाटनका सम्पदा बनाउन अमेरिकाले सहयोग गर्यो । हामी आफैँले गर्नुपर्ने थियो ।
हामी आफ्ना सम्पदा आफैँ बनाउन सक्दैनौँ । विदेशीको मुख ताक्नुपर्छ भने त्यो त नाजुक नै अवस्था हो ।
बरु १९९० को भूकम्प आउँदा त्यतिबेला जुद्ध शमशेरले कुनै देशको सहयोग चाहिँदैन, हामी आफैँ बनाउन सक्छौँ भनेका थिए । त्यतिखेर पनि त मठमन्दिर भत्किएका थिए । बनाउनै नसक्ने त बनाएनन्, तर जति सकिन्छ त्यति आफैँले बनाए । त्यतिबेला आफैँ बनाउछौँ भन्ने हिम्मत उनीहरूले गरेका थिए । तर आज त त्यो हिम्मत पनि भएन । विभिन्न ठाउँबाट मठमन्दिर पुनः निर्माणका लागि पैसा उठाइयो । त्यो कहाँ छ, के छ सोधिखोजी पनि भएन । मन्दिर बनाउन आएको पैसाले जग्गा किनेको कुरा पनि सुनिन्छ । मूर्त(अमूर्त सम्पदा देशको सम्पत्ति हो । सरकार जुनसुकै आए पनि, देश धर्म निरपेक्ष भए वा नभए पनि त्यो जोगाउनुपर्छ ।
सयभन्दा बढी भाषा, जातजाति भएको देश हो नेपाल । तैपनि एकआपसमा सद्भाव राखेर, मिलेर बस्न सक्ने क्षमता हाम्रो संस्कृति, संस्कारले हामीलाई दिएको छ । यो क्षमता विश्वमा देखाउन सकिने क्षमता हो । तर यदि हाम्रो संस्कृति मर्यो भने हाम्रो क्षमता पनि मर्छ । त्यसैले संस्कृति, सभ्यता र कला बचाउनुपर्छ ।
