सुनुवार (कोँइच) समुदाय संस्कारमा अत्याधिक धनी छन्। हरेक संस्कृति, भेषभूषा र गरगहनाहरुले यस समुदायमा उतिकै महत्व राखेको छ। सुनुवार (कोँइच) समुदायमा जन्मदेखि मृत्युसम्मको रिती अरु समुदायको भन्दा फरक छ। जन्म, विवाहदेखि मृत्यु सम्मको रित पृथ्क एवंम् साह्रै रोचक छ। यी विभिन्न संस्कारको रित गर्दा माईती पक्ष, घरका पक्ष र मावली पक्षका आ–आफ्नै रित हुन्छन् साथै त्यसै अनुरुप आ-आफ्ना जिम्मेवारी संस्कार अनुसार निर्वाह गर्नुपर्छ।
नेपालको संस्कृतिहरु प्राय हिन्दुधर्मको धरातलमा उभिएको छ। सुनुवार (कोँइच) समुदायलाई पनि हिन्दु संस्कृतिकरणको प्रत्यक्ष प्रभाव परेको देखिन्छ। हरेक संस्कार र चाडवाडमा कोँइच समुदायमा महिला र पुरुषको सहभागिता, जिम्मेवारी र भूमिका बराबर रहेको भएता पनि चोखो–जूठो अपवादको पनि भूमिका रहेको छ । यस समुदायको संस्कृतिमा विभेद छैन भन्दै गर्दा विवाह संस्कारमा मावलीले भान्जा र भान्जीलाई गर्ने रितमा विभेद गरिएको हो कि भन्ने शंका उब्जीएको छ। विषेश गरि यो लेख उब्लबध भएका किताब, चलनमा रहेका रीत तथा अवलोकन गरिएको सुनुवार संस्कारबाट लेखिएको हो ।
विवाह संस्कार:
सुनुवार (कोँइच) समुदायले विवाहलाई प्रमुख संस्कारको रुपमा अवलम्बन गरेको पाइन्छ। विवाह गर्दा बेहुला र बेहुलीको मुइग्यो फरक हुनुपर्छ। यो समुदायमा विशेष गरी दुई थरिको विवाह मागि र प्रेम विवाह अत्यन्तै लोकप्रिय भएको पाइन्छ। सुनुवार कोँइच मामा-मावलीको प्रमुख भूमिका रहेको हुन्छ। अझ भनौँ पहिले-पहिले यो समुदायको विवाहमा बुवाको भन्दा मामाको स्विकृति र सल्लाह जरुरी हुन्थ्यो । आधुनिक समयसँगै यो चलन लोप भयो तर अरु रितहरु स्थान्तरण हुँदै आएको छ। बेहुला र बेहुलीको घरमा फरक फरक रितहरु गर्ने गरिन्छ। बेहुलाले बेहुली लिन जाँदा र बेहुली ल्याएपछि विभिन्न रितहरु गर्ने गर्छन् । बेहुली लिन अगाडी सौनी उठाउँने, ठेकी जाँडको तयारी, बेहुला बहराउने, मोनमाला रितहरु गरिन्छ भने बेहुली ल्याएपछि बेहुली भित्राउने, चुला चढाउने रितहरु गरिन्छ। बेहुली पट्टीले जन्ति पर्छाउने, बेहुलाको घरबाट आएको सगुन पिदार, श्रृङगार सामानको पिदार, ठेकिजाँडको पिदार, कुल प्रवेश पिदार, बेहुलाको सासु भेट, ढोग फुकाउने, टिकाटाला, बेहुली अन्माउने आदि बिधिहरु गर्ने गर्छन् ।
मामा–मावलीले गर्ने रित:
कोँइच समुदायको विवाहमा मामा–मावलीको महत्वपूर्ण भूमिकासँगै जिम्मेवारी रहेको हुन्छ। मागि विवाहमा बेहुली लिन जाँदा मामाले दिएको लुगा लगाएर नै जानुपर्छ। उहिले त झन् मामाको स्विकृति बिना विवाह संम्भव नै थिएन । विवाहमा मामा–मावलीले भान्जा बेहुला भएको बेला र भान्जी बेहुली भएको बेला फरक फरक रित गर्ने चलन छ।
भान्जा बेहुला हुदाँ:
भान्जाको विवाहमा मामाको जिम्मेवारी ठूलो हुन्छ, अझ भनौ बेहुला बहराउँन, रित अनुरुप मामा नभई हुदैन । बेहुला बहराउँने कार्य मामाको हुदाँ बेहुलाले लगाउँने पगरी, टोपी, जामा, कानमा सुनको नचे, हातमा चाँदीको चुरा खुट्टामा जुत्ता लगाएत बेहुलाले लगाउने सबै मामाले दिनुपर्ने रित छ । यो समुदायको महिला र पुरुष दुवै सुन चाँदीले बनेका गरगहनाका स्वखिन हुन्छन् त्यसैले पुरुषलाई गहना दिने चलन छ । आधुनिकीकरण सँगै बेहुलाले जामा लगाउँने चलन लोप भएको छ भने आजकाल जामाको बदलामा सुट वा दाउरा सुरुवाल, भान्जारबेहुलाले जे लगाउँछु भन्यो त्यही दिने चलन अझै यथावत रहेको पाइन्छ । त्यसैगरी ठूल्मा ९आमाको दिदि०र क्षेमा ९आमाको बहिनी०हरुले पनि कानमा नचे र हातमा चूरा दिने रित छ। बिहे पछि भान्जाले मामा–मावलीलाई रित अनुरुप खसि बुझाउँने चलन छ ।
भान्जी बेहुली हुदाँ:
भान्जाको विहेमा गरे जस्तो भान्जीको बिहेमा कुनै पनि तामझामको रित देखिदैन । भान्जीको विहेमा मामा–मावलीले उपवास बसेरे तामाको खरकुन्डामा बेहुलीको खुट्टा धोएर पानी खाने र सोही खरकुन्डा उपहार स्वरुप दिने गरेको पाइन्छ । मामा–मावलीले उपहार स्वरुप गाग्री, आम्खोरा, थाल जस्ता थुप्रै सामान दिने गरेको पाइन्छ । बिहे पछि भान्जीले रित अनुरुप त्यो पाएको उपहारको सट्टामा खसि कोसेली बुझाउनु पर्ने रित छ अझ भनौ कतै कतै त खसि माग्ने चलन नै छ । ठाँउ अनुसार रित फरक छ, कसैले खसि माग्छन् भने कसैले खसि नलिने चलन पनि छ । वि.सं. १८८३ ९२०७४, किरात कोँइच मुइलि मुक्दुम भन्दा अगाडी खुट्टा धुने प्रचलन थिएन पछि हिन्दुधर्मको प्रभावमा परेर यो संस्कार मान्दै आएको भनिन्छ र अझै यो चलन यथावत रहेको छ ।
विभेद कसरी?
विवाहमा भान्जा र भान्जीलाई गरिने रितमा आकास जमिनको फरक देखिन्छ । भान्जा बेहुला हुदाँ मामा–मावलीले शिर देखि पाँउ सम्म नै सजाइ दिन्छन् भने भान्जीलाई मात्र खरकुन्डा, आम्खोरा, गाग्री थालहरु उपहार स्वरुप दिइन्छ । जुन रित हामी मान्दै आएका छौ, त्यो रितीले लिङ्गको आधारमा विभेद गरेको हो कि भन्ने जटिल प्रश्न उब्जाएको छ । हुन त भान्जीको खुट्टा धुने चलन र खरकुन्डा दिने संस्कार हिन्दुसंस्कृतीको उपज भनिएता पनि त्यो भन्दा अगाडी के गरिन्थ्यो कस्तो संस्कार थियो भन्ने कतै उल्लेख गरिएको पाइँदैन । भान्जालाई के गरिन्थ्यो, के गरिन्छ भन्ने रितहरु जताततै प्रशस्त हेर्न र पढ्न पाइन्छ तर भान्जीलाई हिन्दुसंस्कृतीकरण अगाडी के गरिन्थ्यो, कस्तो रित थियो भनेर कतै उल्लेख गरेको नपाउदाँ कतै संस्कार संरक्षण गर्ने होडमा विभेद गरेको त होइन भन्ने प्रश्न उठान गरेको छ।
निष्कर्ष:
कोँइच रिती असाध्यै पृथ्क छ । हरेक रितमा महिला र पुरुषको उत्तिकै जिम्मेवारी र भुमिका रहेको हुन्छ। कोँइच जातिको भषिक संज्ञानमा लिङ्ग विभेद नहुने र संस्कारमा पनि विभेद कल्पना ग¥न नसकिने किराँत–कोँइच जातिको चिनारी ९२०६८० भन्ने किताबमा उल्लेख गरेको पाइन्छ । के साँच्चै मामा–मावलीले गरिरहेको रितमा विभेद छैन त ? यस समुदायका महिला र पुरुष दुबै गरगहना भनेपछि हुरुकै हुन्छन् तर मामा–मावलीले भान्जालाई सुनको नचे र चाँदिको चूरा अनिवार्य रुपले दिन्छन् भने भान्जीलाई गहनापात केही दिँदैनन् । वि.सं. १८८३ किरात कोँइच मुइलि मुक्दुम ९२०७४० किताबले हिन्दुधर्मको अतिक्रमण पछि मात्र खुट्टा धुने प्रचलन बन्यो भने ता पनि त्यो भन्दा अघि के संस्कार थियो उल्लेख गरेको पाइदैँन । मुल्केम मुक्दुम९२०७६०, किरात कोँइच मुइलि मुक्दुम ९२०७४०, र अरु उपलब्ध भएका थुप्रै पुस्तकमा विवाह रितमा मावली ले भान्जालाई गर्ने रित बारे प्रस्ट पढ्न साथै अवलोकन गर्न पाइन्छ तर भान्जीलाई गरिने रितमा हिन्दुधर्म अनुसार खुट्टा धुने रित बाहेक केही अरु केही उल्लेख गरेको पाइँदैन।
