–कोइँचबु काःतिच
अहिले आदिवासी जनजातिहरू राष्ट्रिय जनगणनामार्फत आफ्नो चिनारी दिन खोजीरहेका छन्। तर भौतिकवादी पश्चिमा औपनिवेशिक चिन्तन बिजरोपित राष्ट्रिय योजना आयोगका विज्ञको व्यक्तिगत सुखभोगलाई लक्षित गरेर देशैभरिको मान्छेको टाउको गन्दामै आदिवासीको समस्याको सम्बोधन हुने र आदिवासी चिनारी सुस्पष्ट हुने कुरामा कुनै विश्वास छैन। देशलाई समृद्धिको बाटोमा डोर्याउँछ भन्ने गतिलो आधार पनि देखिन्न। समस्याको मूलकारण भनेकै योजना आयोगको आदिवासीलाई हेर्ने कोल्टे नीति हो। समुदायको हितमा भन्दा व्यक्तिगत भौतिक सुखसयलमा रमाउने उपभोक्तावादीहरूको प्रवृति हुन्छ। यही भौतिक सुखमा आधारित भएर यसवर्ष (२०७८) राष्ट्रिय जनगणना हुन गइरहेको छ। हुन त विगतमा जस्तो यसवर्षको जनगणनामा पनि सामुहिक हित तथा लाभको विषयमा प्रश्न सोधिने छैनन्। तर, पनि यसै जनगणनाको टेको टेकेर व्यक्तिगत र सामुहिक लाभ लिनको लागि सक्रिय हुनुपर्ने बाध्यता छ।
आदिवासीको हकमा सरकार यति क्रुररुपमा प्रस्तुत छ कि हिजो जग्गा नापी गर्दा पनि आदिवासीको भूमिलाई हदबन्दी लागू गरेर भूमि कब्जमा लियो। जब सरकारले भूमि कब्ज गर्यो अनि विस्तारै आदिवासी कोइँच लगायतका भाषा संस्कृतिले पश्चगति लियो । सँगसँगै हिन्दु तथा क्रिस्ट्चियन विस्तारवादी शिक्षाबाट दिक्षीत बनाएर जडौरी र अर्गाँसे चिन्तनको भारी बोकायो। यति हुँदा हुँदै पनि कोइँचहरू लगायत धेरै आदिवासी जनजातिका प्रतिनिधिमूलक तथा आङ्गिक संस्थाहरूले सरकारी विकास योजना बनाउन विभिन्न विषयमा बटुल्ने अंकमा आफ्नो उपस्थिति देखाउन अपिल र जनजागरण बढाउने काम गरिरहेको छन्। जस्तै सुनुवार सेवा समाज र यसका आङ्गिक संस्थाको अपिल यस्तो रहेको छ:– जातिमा सुनुवार लेखाऔँ। मातृभाषामा सुनुवार लेखाऔँ। दोश्रो भाषामा बाहिङ वा नजिकको आदिवासी जनजातिको भाषा लेखाऔँ। पुर्खको भाषामा सुनुवार लेखाऔँ । र, धर्ममा किरात लेखाऔँ।
आदिवासी जनजाति कोइँच सुनुवारहरूको जनगणना अभियान
अहिले हामी आमुल परिवर्तनको पक्षमा छौँ। विस्तारै परिवर्तन हुँदै जाने भनेको स्वभाविक प्रक्रिया हो । त्यो परिवर्तनले कि त व्यक्तिलाई फाइदा गर्दछ कि त राज्यको सरकार सम्हाल्ने बहुसंख्यक जातिलाई। तर हामी आदिवासीहरूको आँखाले हेर्दा हामीसँग व्यक्तिगत तथा सामुहिक अधिकारको पक्षमा परिवर्तनको खोजीगरिरहेको छौँ। तर सरकार जालझेल गर्न तयार छ। आदिवासीको मुद्दालाई सम्बोधन गर्नु भनेको आफ्नो अधिकार र खाइपाइ आएको सुविधामा कटौती हुनु हो। यसैले जति झेली गरेर समय गुजार्यो। थकित आदिवासी तितरवितर हुने गर्दछन् र यही मौका छोपेर तरमाराहरूको जडौरीमा बाँचेको आदिवासीहरू नै व्यक्तिगत लाभका लागि आदिवासीको मानवाधिकारको विरुद्धमा आगो ओकाल्न पुग्छन्। यो परिस्थितिलाई मध्यनजर गर्दै विभिन्न आदिवासी जनजातिको प्रतिनिधिमूलक संस्थाले जातजाति, मातृभाषा, दोश्रो भाषा, पुर्खको भाषा, धर्मको महलमा आ–आफ्नो जातजाति, मातृभाषा, दोश्रो भाषा, पुर्खको भाषा, धर्म लेख्न अपिल गरेका छन्।
क) किन कोइँच नभनी सुनुवार लेखाउने ?
कोइँच नभनी किन सुनुवार भनेको भन्ने जनसवाल पनि छ। तर दुःखको कुरा अगुवा भनेका र आदिवासी विद्वानहरू नै भाषण गर्नेबेला सामुहिक अधिकारको गफ दिने तर फेरि लाभको पद पाउँदा सामुहिक स्वार्थ बिर्सीदिन्छन्। पहिचानको कुरा गरेर भने कहिल्यै थाक्दैनन्। गुदी कुरा के हो भने हाम्रा मुद्दाहरू अरुका भन्दा फरक छन्। सामान्यीकरण गर्न मिल्दैन। विशिष्टीकरण गर्नुपर्ने हुन्छ । यसैले हाम्रो मुद्दामा हामी प्रष्ट हुनु जरुरी छ। सुनुवार लेख्दैमा कोइँच पहिचान निमिट्यान्न हुने होइन। सुनुवार जातिय नाम लेख्दा पनि कोइँच पहिचान यथावत राख्न सकिन्छ। तर यतिबेला कोइँच लेखौँ भन्ने हो भने झन् आदिवासीइतर शासकीय जातिहरूले कोइँचको मानवाधिकारमा खेलबाड गर्ने परिस्थितिलाई मौका नदिने हो भने सुनुवार नै लेख्नु उचित देखियो। मुख्यतः हाम्रै कोइँच भन्न नरुचाउने अगुवा बुज्रुकहरू नै कोइँच जातिय नाम लेख्न तयार भैनसकेको हुँदा पनि अहिलेलाई सुनुवार नै लेख्न अपिल गरिएको हो ।सुनुवार लेख्दा पनि कोइँचमा सुचीकृत गर्न खासै अप्ठ्यारो हुँदैन। तर, सुनुवार इतर जातिय नाम गुरुङ, राई, मगर लेख्न चाहिँ हुँदैन ।
यति हुँदा हुँदै पनि कतिपय कोइँच हुन नसकेका सुनुवारहरूले जातजातिको महलमा नागरिकतामा जे थर लेखिएको छ त्यही थर लेखाउने भन्ने भ्रम पनि छ। हामी सुनुवारले मात्रै थर लेख्ने ठाउँमा जातिय नाम लेख्दै आएको छौँ। लेख्नु नै पर्ने चाहिँ थर हो। र पछिल्लो पुस्ताले नामको पछाडि जाति नलेखी थर नै लेख्ने चलनको विकास हुँदै गएको छ। यो राम्रो पक्ष हो। नागरिकतामा लेखिएको थर र जातिय नाम फरक हो। जस्तैः काःतिच, कोर्मोच, मुलिच, रापचा जातिय नाम नभएर थरहरू हुन्। सुनुवार जाति हो । वास्तवमा नागरिकता लगायत राष्ट्रिय अन्तराष्ट्रिय कागजपत्रमा थर लेख्ने चलन हुन्छ जाति लेखिँदैन । यसैले नागरिकतामा थर वा जातिय नाम जेसुकै लेखे पनि सबै कोइँचहरूले जनगणनामा जातिको तथ्याङ्क टिप्दा गणकहरूलाई सुनुवार नै लेखाउनु राम्रो हुन्छ ।
ख) मातृभाषा र पुर्खाको भाषामा किन सुनुवार लेख्ने ?
यो मुलुकमा हामी फरक भाषा संस्कृति, फरक जीवनशैली र इतिहास भएका रैथाने जाति हौँ । हाम्रो भाषा संस्कृति जीवनशैली इतिहास र विश्वास अरुसँग मिल्दैन । तर अहिलेका शासकीय जातिहरू हाम्रो भाषा संस्कृति जीवनशैली र इतिहास मेटाउन चाहन्छन् । यसरी हाम्रो भाषा, संस्कृति, इतिहास मेटाउनु भनेको हामी हाम्रो बारेमा केही जानकारी नभएको जाति हुनु हो । केही थाहा नभएपछि शासकीय जातिको भाषा–संस्कृतिलाइ सहजै स्वीकार गर्न कुनै दुःख हुँदैन । यसैले हाम्रै भाषा संस्कृति नजान्ने वा भाषा संस्कृतिको राजनीति नबुझेकाहरूले हामीले उठाउने कुरालाई वाहियात भन्ने गर्दछन् । जब भाषा र संस्कृतिविहीन हुन्छौँ तब शासकीय जाति (खसआर्य) हरूले निरन्तर देशको सुविधा एकलाटी उपयोग गर्न पाउने छन्।
मातृभाषा बोलेकै हुनुपर्छ भन्ने तथ्याङ्क विभागको दाबी छ । तर सामाजशास्त्रीय दृष्टिकोणमा उनीहरूले पुर्खाको भाषा नै मातृभाषा हो । हामी एकल भाषी राज्यको भाषा राजनीति बुझ्दैनौ । शासकीय जातिले अहिलेको जनगणनामा पुर्खको भाषा र दोश्रो भाषाको सहारा लिएको देखिन्छ । अनि तपाइँको घरमा आउने गणकले भन्ने छ, ‘तपाइँको पुर्खको भाषा पो सुनुवार हो । अहिले त तपाइँ खस नेपाली बोलीरहनु भएको छ । त्यसैले मातृभाषा अब त नेपाली भैसक्यो । मातृभाषा नेपाली लेख्नुहोस् ।’ तपाइँ मान्नु भएन भने अन्तिममा ‘दोश्रो भाषा त नेपाली हो । तपाइँ मसँग नेपालीमा बोलीरहनु भएको छ । दोश्रो भाषा नेपाली हो ।’ वा मातृभाषा बोल्न आउँछ ? भनेर सोध्ने छ । यसरी जबर्जस्ती नेपाली भाषीहरूको जनसंख्या सयमा सय प्रतिशत बनाउन तीन थरीको प्रश्न सरकारमा बसेका योजनाविदहरूले बनाएका हुन् । यो कुरालाई बुझेर हामीले कोइँच भाषाको पहिचान गरी भाषा संरक्षण, विकास र प्रवद्र्धनका लागि सबै कोइँचहरूले यसपालीको जनगणनामा मातृभाषा र पुर्खाको भाषामा सुनुवार लेख्न अवश्यक छ।
कुनै सचेत कोइँच बन्न नसेकेका सुनुवारहरूले ‘मलाइ कोइँच भाषा आउँदैन । कोइँच मातृभाषा किन लेख्ने ?’ भन्ने जिकीर हुनसक्छ । तपाइँले मातृभाषा, दोश्रो भाषाको अंकमा लापरवाही गर्नुभयो भने खस नेपालीभाषीहरूको जनसंख्या शतप्रतिशत देखिन्छ । यसपछि राज्यले अन्यभाषामा लगानी गर्नु अनावाश्यक ठहरिन्छ । अनि एकल भाषी खसआर्य जातिय राजनीतिको आधार बलियो बन्ने छ । जनगणनामा पुर्खाको भाषाको महल पनि संस्कृत भाषाको उपस्थितिको लागि राखिएको महल हो । अब आउने दिनमा संस्कृतभाषीहरूको बाहुल्यता देखिने छ ।
ग) दोश्रो भाषाको राजनीति
दोश्रो भाषामा बाहिङ लेखाउनु भनेको कोइँचभाषीहरूले बाहिङ÷वायुङ भाषा बुझ्न र बोल्न सकिन्छ । तर कसैलाई बाहिङ÷बायुङ भाषा लेखाउन मन नलागे आफ्नो नजीकको आदिवासी जनजातिको भाषा लेखाऔं भनेर अपिलमा भनिएको छ । धेरै कोइँच सामिबुहरूले दोश्रो भाषाको बारेमा प्रश्न गरीरहनु भएको छ अनि कुन भाषा चाहिँ दोस्रो भाषा भन्ने भनेर अल्मलिनु भएको छ । खासमा यो अल्मलाउने कुरा नै हो । यि कुरा बुझ्न हामीले पहिलो कुरा त भाषिक राजनीति, रणनीति वा कुटनीति बुझ्नुपर्छ।
दोश्रो भाषाको राजनीति पनि हत्यरा भाषालाइ बलियो बनाउने आधार हो । ‘मातृभाषा अरु नै भएर के भो त दोश्रो भाषाका रुपमा खसनेपाली सबै नेपालीले बुझ्छन् । यसैले अन्य भाषाको कुरा उठाएर रोइलो गर्नु उचित छैन’ भनेर मातृभाषीहरूको मानवाधिकार हनन गर्ने काम हुने छ । कोइँचहरूले पुर्खको भाषामा सुनुवार लेखे ता पनि दोश्रो भाषा खस नेपाली लेख्ने प्रवल सम्भावना देखिन्छ । तर तपाइँले बाहिङ÷बायुङ नलेखाइ खस नेपाली भाषा दोश्रो भाषा लेख्नु भयो भने यसले सरकारलाई फाइदा नै हुन्छ किनकि सरकारमा खस नेपाली भाषीहरू नै छन् । त्यो भन्दा बढी वेफाइदा हामीहरूलाई हुन्छ जो कि हाम्रो भाषा लोप भएर जान्छ । कोइँच सुनुवार भाषा संरक्षण गर्न सरकारबाट कुनै योजना नै आवश्यक मानिदैन । किन कि तपाइँले नेपाली बुझीहाल्नु हुन्छ । सूचना बुझ्न कोइँच भाषाको आवश्यकता नै देखिन्न । त्यसैगरी जनगणनामा हत्यरा भाषाहरूलाइ दोस्रो भाषाको महलमा टिपाउनु हुँदैन । जब तपाइँ हत्यरा भाषालाइ दोश्रो भाषाको रुपमा टिपाउनु हुन्छ सोच्नुस् तपाइँको अस्तित्वको हत्याू आफैं गरिरहेको छु । सरकारी भाषाका रुपमा सुचिकृत भाषाहरू सबै हत्यरा भाषाहरू हुन् । कारण यिनीहरूले भोलिका दिनमा हाम्रा भाषालाई मार्ने काम गर्नेछन् ।
घ) किरात धर्म किन लेखाउने ?
सम्भवत सबैभन्दा उदार मनको जाति कोइँच हौँ । भएभरको सबै धर्म हामीले मान्दै आएका छौँ । वास्तवमा धर्म मान्नु नागरिकको व्यक्तिगत स्वतन्त्रता हो । यो प्रश्न सरकारले जनगणनामा नराख्दा पनि हुने हो । तर यो देश हिन्दु एकल जातिवादीको कब्जमा छ । यसैले हामीले हाम्रो पहिचान जोगाउन पनि जुनसुकै धर्म मान्दै आएको भए पनि कोइँचहरूले किरात धर्म लेखाउनु वाध्य हुनुपरेको छ । कोइँचहरू बहाइ धर्म मान्ने पनि छौँ । ताओ मान्ने पनि छौँ । निशु प्रेमवाद मान्ने पनि छौँ । क्रिस्ट्चियन मान्ने पनि छौँ । बौद्ध मान्ने पनि छौँ । मुस्लिम पनिछौँ । प्रकृति बोन याब्ले मुक्दुम मान्ने पनि छौँ । हिन्दु त मानेर आएकै हो । राज्यले पुनः हिन्दु एकल राज्य बनाउन वा स्थापित गर्न खोजीरहेको हुँदा हामी कोइँचहरू जसले जेसुकै धर्म माने पनि किराती साझा पहिचानको लागि किरात धर्म जनगणनामा लेख्नु पर्ने भएको छ । धर्म नितान्त व्यक्तिगत कुरा हो । तै पनि यसमा सरकारले हस्तक्षेप गरेको हुँदा हामी कोइँचले पनि रक्षात्मक भूमिकामा रहनुपर्ने वाध्यात्मक अवस्था सिर्जना भएको हुँदा हामी (सबै कोइँच) ले राज्यको रणनीतिलाइ बुझेर राष्ट्रिय जनगणनामा धर्मको महलमा किरात लेखाउनु आवश्यक छ । जुनसुकै धर्म अवलम्बन गरेको भए पनि कोइँच पहिचान सुनिस्चित गर्न गराउन धर्मको महलमा किरात लेखाउँनु अहिलेको आवश्यकता हो ।
युग सुहाउँदो हुने कि लालबुझक्कड ?
जसले आफ्नो इतिहास भुल्छ वा भुलेको छ उ कारिन्दा वा भरिया मात्रै हो । सत्ताको मालिक बन्ने हैसियत राख्दैन । इतिहासको सम्मान गर्नेहरू नै सत्तामा पुग्छन् । हाम्रो इतिहास हामीले हाम्रा नानीहरूलाइ सुनाउँदैनौ । सुनाउनुपर्छ । अरुको भरिया वा कारिन्दा हुनेले अरुकै इतिहासको कथा, गौरव पछिल्लो पुस्तालाइ सुनाइरहेको हुन्छ । हामी हाम्रै कथा सुनाउनु छ । रामायणा, महाभारत, श्रीमद्भागवत, बाइबल, त्रिपिक, जातक कथा, कुरानको गुणगाण गाएर वा पढेर आदिवासी पहिचानको इतिहास रहने कुरै भएन । मुक्दुमलाइ ज्ञान, नियम र दर्शन नमान्नु परनिर्भरतामा बाँच्नु बाहेक अरु हुँनै सक्दैन । अरुको कथा सुनेर पढेर भलै क्षणिक सुखभोग होला । गाडी, बंगला त होला तर आफ्नो आँगनको घेराभन्दा बाहिर निस्किँदा गौरम्वित भएर शिर ठाडो हुँदैन।
शिर ठाडो पार्न दौडिनु छ । संघर्ष गरीरहनु छ । दौडिनु त सबैले छ फरक यत्ती हो कोही बाँच्नको लागि दौडिन्छन् कोही मार्नको लागि । यो दौडाइमा हामी आधारभूत कुरामै अल्झिएका छौँ । हामीले बोल्ने कोइँच भाषाको कुनै मान्यता छैन । हामी थोरैले बोल्ने भएकोले यो सरकारी कामकाजी भाषा हुन सकेन । थोरै भएको हुँदा हामी गैर–सरकारी भाषी बनेका छौँ । कुनै पनि आधारमा कसैलाई विभेद नगर्ने भन्छ संविधान । विभेदरहित सामाजको परिकल्पना गर्दै प्रत्येक पार्टीहरू चुनावी घोषणापत्र जारी गर्छन । तर सरकार भाषिक र जनसंख्याको आधारमा विभेद गरिरहेको छ । यही विभेदको कारण न हामीले लिपि लेख्न पायौं न राज्यबाट कुनै सुविधा । हामी कहिलेसम्म अनागरिक हुने ? हामीले कहिले बोल्न पाउने ? वास्तवमै लोकतन्त्र अपहरणमा परेको छ।
लोकतान्त्रवादीहरूको अलोकतान्त्रिक शासनमा पिल्सिनु परिरहेको छ । अहिले दोहनको तरिका फेरिएकोछ । दोहनलाइ विकास भन्ने गरिएकोछ । विकास भन्यो अनि आदिवासी भूमिको अतिक्रण गरीरह्यो । जसरी पनि दोहनमा परिरहने र पारीरहने क्रम जारी छ । हामी कहिलेसम्म दोहनको सिकार बन्ने ? अब ब्युँझनुछ आदिवासी युवाहरू।
तै पनि यो देशको शासकीय जाति नै जसरी आदिवासीहरू महादानी भएर आफुलाई दोहनको सिकार सावित गरिरहेका छन् । विकासको नाममा हवाइजहाज मैदानको लागि जग्गा दान । विकासको नाममा जलविद्युत उद्योगलाइ सित्तैमा खोला र जग्गा दान । विकासको नाममा एकिकृत वस्ती विकासको लागि जग्गा दान । राष्ट्रिय र सामुदायिक वनको नाममा जग्गा दान । विकासको नाममा तामा फलाम ढुङ्गा खानीलाइ जग्गा दान । सरकारी सेवा सुविधा लिने नाममा सरकारी भवन बनाउन जग्गा दान । विकास गर्ने नाममा बसपार्क निर्माणका लागि जग्गा दान । शिक्षाको नाममा विद्यालय भवनको लाग जग्गा दान । युवाहरूको सक्रियताको लागि खेलकुद मैदानलाइ जग्गा दान । तर कहिल्यै उनीहरूले प्रश्न गरेका छैनन्, सरकारले चाहिँ गर्छ के ? सबै हामीले नै गर्नु परिरहेको छ । किन तिर्ने सरकारलाइ कर ? तर महादानी आदिवासीलाई सरकारले कहिल्यै चिनेको छैन । देख्दैन र चिन्दैन पनि । यसैले पनि यो मुलुकप्रति आदिवासीको आस्था छैन किनभने उनीहरू सधैं एक दुइ वर्षको पाहुन जस्तै विदेशी जीवन बाँचेका छन् । कहिलेसम्म अनागरिक हुने ? सरकारले कहिल्यै मेरो नागरिक भनेर माया गरेको देखिँदैन ।
यो क्रम २०७८ को जनगणनामा आइपुग्दा आदिवासी जनजातिलाई सरकारले हेर्ने नजरमा बदलवा आएको छैन। व्यक्तिगत अधिकारको आधार बनाइएको प्रश्नपत्रले आदिवासीको अधिकारलाई सम्बोधन गर्दैन। राज्यले अन्तर्राष्ट्रिय कानूनको अनुमोदन गरे पनि त्यसको कार्यान्वयनको लागि मान्छेको टाउको गन्नु सँगसँगै सामुहिक अधिकारको बारेमा पनि प्रश्नपत्र बनाएको भए आदिवासी जनजातिको मानवअधिकार सुनिश्चित गर्ने आधार तयार हुने थियो । तर व्यक्तिगत अधिकारको आँखाले सामुहिक अधिकारलाई हेर्दा आदिवासीको मानवाधिकार कुण्ठित भइरहेको छ । यसर्थ अब आदिवासीहरूको चेत जडौरी र अर्गँसे चिन्तनमा रुमलिनु हुँदैन । हचुवामा अनुमान भन्दा पनि जनगणनामा सक्रिय सहभागी आदिवासीको मानवाधिकार सुनिस्चित गर्ने आधार तयार बनाउन पहल गर्नु पर्दछ । गणकले बिगार्छ कि भनेर होइन कि आफै गणकहरूलाई सही जनगणना गराउन अग्रसर हुनुपर्दछ। घरधुरी संकलनमा खटिएका सुपरिवेक्षकहरूका अनुसार धेरै आदिवासीहरू नै किन तथ्याङ्क टिपाउनु? तिमीहरूले पैसा पाउँछौ त हामीले के पाउछौँ ? जे जे लेख्न मन छ, लेख्नु हामी केही भन्दैनौ भन्ने जवाफ आएको गुनासो सुन्नमा आयो । यस्तो व्यवहारले हामीलाई नै घाटा हुन्छ । अंकमा शक्ति हुन्छ । यथार्थलाई आत्मसत गरौं, मलाई भाषा आउँदैन म फलना धर्म मान्ने होइन भनेर कराइको माछा उफ्रिएर भुङ्ग्रैमा पस्न नखोजौं । कुरा यत्ति चाहिँ सबैले मनन् गरौं कि युग सुहाउँदो हुने कि लालबुझक्कड ?
